[تعريف مصنف‌]

بحسب الظاهر: قيد «بحسب الظاهر» در معيار دوم براى آن است كه اگر درواقع كلام كوتاه‌تر از حدّ واقعى خود باشد بلاغت نخواهد داشت زيرا معنى را نمى‌رساند.

مثاله قوله تعالى: اين آيه نسبت به مقتضاى حال و مقام موجز است و نسبت بمتعارف اوساط «مطنب».

دليل موجز بودنش آن است كه در مقام رفتن جوانى و روى آوردن پيرى كلام را مفصّل و مبسوط ميآورند. و نشانه‌هاى ضعف پيرى و قدرت جوانى را يادآورى مينمايند و اين آيه با كوتاهترين عبارت بيان كرده است.

دليل «مطنب» بودنش آن است كه در متعارف اوساط اهل عرف براى بيان اين معنى «يا ربّ شخت» ميگويند.

فللايجاز معنيان: بين دو معيارى كه سكاكى براى «ايجاز» آورده بود عموم من وجه است. در عموم و خصوص من وجه يك مورد اجتماع و دو مورد افتراق لازم است. مورد اجتماع آنجا است كه كلام موجز كوتاه‌تر از مقتضاى ظاهر حال و متعارف اوساط باشد. و دو مورد افتراق عبارتند از:

1- كلام مطابق با مقتضاى حال باشد و كمتر از متعارف اوساط.

2- بيشتر از متعارف اوساط و كمتر از مقتضاى حال و مقام. براى اطناب نيز همين نسبت است ولى شارح چون ايجاز را گفته اطناب را بيان نكرده است.

و فيه نظر: مصنف در كلمات سكاكى ايراد دارد. اولين ايرادش آن است كه امور نسبيّه را ميتوان تعريف نمود مانند اخوّت، ابوّت،