دو طرف صدق كند. نيز مى‌توان گفت در باب مفاعلة آنچه معتبر است تكرار صدور مبدأ مى‌باشد از فاعل واحد يا از دو فاعل يا حتى محط نظر فاعليت يكى و مفعوليت ديگرى باشد، مثل «ضارب زيد عمروا» به خلاف باب تفاعل كه محط نظر فاعليت هر دو طرف است، مثل «تضارب زيد و عمرو» به رفع هر دو و نيز محتمل است حديث لا ضرر و لا ضرار نفى ضرر كه همان ورود نقص به مال و اعتبار و بدن انسان باشد و ضرار به معناى نفى هر گونه حكمى كه موجب مكروه و مشقت و حرج بر مسلمين باشد كه قهرا اين حديث شريف دليل بر قاعدۀ لا ضرر و لا حرج مى‌شود، به ضميمۀ آيات شريفه كه در آنها ضرار به كار برده شده است.

بنابراين، تكرار صدور ضرر همان ضرار است و اين معنى مناسب با همين روايت و مسائل مربوط به آن است؛ زيرا اين سمرة است كه به انصارى ضرر مى‌زند و اين امر را تكرار مى‌كند و كثير الضرر است. مؤيد اين نكتۀ آيات قرآنى هستند، وقتى خداوند سبحان مى‌فرمايد «يُخٰادِعُونَ اللّٰهَ»* معنايش اين است كه «يصرون على هذا و تكرر منهم هذا الامر»؛ بنابراين واژۀ ضرار نيز از لحاظ مفهوم عرفى واضح مى‌باشد.

«لا» كه در روايت آمده است براى نفى جنس است، در صورت نكرة بودن مدخول آن (مثل لا رجل فى الدار) اكنون بايد ديد كه مفاد جملۀ لا ضرر و لا ضرار چيست؟ فقهاى عظام پنج وجه مهم را ذكر كرده‌اند:

اول، مفاد حديث شريف نهى الهى از ايجاد ضرر است. مانند آيۀ شريفۀ «فَلٰا‌