بخش سوم تركيب ماده و صورت منطقى يا صناعات خمس‌

(963) مبحث صناعات مربوط است به كيفيت تركيب اقسام قضاياى مذكور، در صور سه‌گانه دليل. و از تركيب اقسام قضاياى يقينى و غيريقينى كه ذكر شد كه ماده كلام‌اند با صور استدلالى يعنى قياس و استقراء و تمثيل، فنون سخنورى يا صناعات منطقى حاصل ميشود.

(964) صناعات منطقى پنج قسم اصلى دارد، و بعضى از آنها داراى فروع و شقوقى ميباشند و اقسام اصلى عبارتند از: برهان، خطابه، جدل، شعر، مغالطه.

دليل انحصار صناعات در پنج قسم‌

(965) صناعات منحصر در پنج قسمند زيرا اثر كلام، يا تخيل و بوجود آمدن تاثرات نفسانى، و يا تصديق است، تخيل يك قسم بيش ندارد و تصديق بر چهار گونه است، زيرا اگر افاده يقين يعنى جزم صادق كند برهان است، و اگر تصديق ظنى بحكم پديد آورد، خطابه است، و اگر از سخن اعتراف و تسليم مخاطب نتيجه گرفته شود، جدل است، و اگر هيچيك از آنها حاصل نگردد، بلكه مطلوب از كلام جزم به امور غيرواقعى و كاذب باشد، مغالطه است، بنابراين صناعات پنج قسم ميباشند.

(966) هريك از صنايع پنجگانه از تركيب يكى از مواد با صورت مخصوصى بوجود مى‌آيد، و صور تركيب مواد مختلفه با هريك از صور و صنعت حاصله در اين جدول تعيين گرديده است.