(چهارم) اگر صرف ملازمه از عليت كلى نسبت بحكم حكايت كند بايستى هريك از آن دو علت ديگرى باشد.

دليل تقسيم و سبر

(892) تقسيم و سبر قياس مقسّم استثنائى ميباشد كه جزء اولش قضيه منفصله‌اى است كه اجزاء متعدد داشته و همه اجزاء غير از يكى رفع ميشوند تا همان يكى ثابت گردد.

دليل تقسيم و سبر چنين تشكيل ميشود كه اولا كليّه عناوينى كه بر موضوع اول صادق هستند بطور ترديد كه كداميك علت حكم هستند نامبرده ميشوند. پس از آن عمل سبر را جارى ميسازند يعنى علّت بودن يكايك آنها را باطل ميكنند تا عنوان مشترك باقى بماند و علت بودن آن يكى ثابت گردد.

سبر در لغت بمعنى اندازه‌گيرى گودى زخم است و چون اندازه‌گيرى زخم با دقت عمل ميشود و باطل‌كردن شقوق محتمله نيز با دقت انجام ميشود سبر ناميده شده است.

تشكيل قياس سبر و تقسيم در مثال گذشته چنان است كه ميگويند علت حادث بودن خانه يكى از عناوينى است كه بر خانه صدق ميكند و آن يا تأليف خانه است و يا امكان و يا جوهريت و يا جسميت است امكان نيست زيرا صفات واجب الوجود ممكن هستند و حادث نيستند جوهريت هم نيست زيرا عقول مجرده با آنكه جوهرند قديم هستند جسميت نيست زيرا بعضى از اجسام بسيطه قديم هستند، پس علت حدوث تأليف است.