ذكر كرده‌اند: (اول) دليل طرد و عكس يا دوران (دوم) دليل سبر و تقسيم.

(891) «دليل اول، طرد و عكس» تفصيل اين دليل آن است كه عنوان كلى با حكم هميشه قرين يكديگر و در وجود و عدم لازم و ملزوم يكديگرند.

در مثال گذشته وجود شكل يا تركيب علت حدوث است زيرا در هرموردى شكل يا تركيب يافته شود حدوث نيز موجود است و جائيكه حدوث نباشد شكل و تركيب نيز موجود نيست مثل اين‌كه خانه كه داراى شكل است حادث است و ذات واجب كه شكل ندارد حادث نيست و چون شكل و حدوث در همه‌جا دائر مدار يكديگرند علت حدوث وجود شكل است.

اين استدلال از چند جهت مردود است:

(اول) آنكه ملازمه در وجود و عدم ثابت نيست زيرا بصرف اينكه در يكى دو مورد وجود يكى با وجود ديگرى يا عدم يكى با عدم ديگرى جمع شده است ثابت نميشود كه در همه‌جا لازم و ملزوم يكديگر باشند.

(دوم) اگر ملازمه بين عنوان و حكم ثابت شود اختلافى و نزاعى در ثبوت حكم در مورد فرع نيز باقى نمانده و احتياجى به تمثيل نخواهيم داشت.

(سوم) اگر عليت و ملازمه بين كلى و حكم ثابت شده باشد نتيجه بطريق قياس ثابت ميشود و تمثيل به اصل زايد خواهد بود.

- 36-