چيزيرا كه ملاحظه ميكنيم گاهى از يكديگر قابل انفكاك نبوده و هميشه مقارنه و اتحاد لزومى دارند. و گاهى مقارنه و اتحاد آنها بطور اتفاق است. يعنى نه ملازمه و ضرورتى بين آنها هست و نه با يكديگر عناد و ضديتى دارند. گاهيهم از تقارن وجودى و اتحاد با يكديگر اباء و امتناع دارند.

هيچ ماهيتى نسبت بمفهوم و ماهيت ديگر بحسب واقع و حقيقت از اين سه حالت خالى نميباشد. مثلا ماهيت انسان با ماهيت حيوان ضرورت مقارنه و اتحاد دارد. زيرا حيوان جزء آنست. و باز همان ماهيت انسان نسبت به نويسندگى نه ضرورت اقتران و اتحاد و نه امتناع از آن را دارد. و نيز همان ماهيت انسان نسبت بماهيت سنگ يا درخت از مقارنه و اتحاد ابا و امتناع دارد و از فرض اتحاد با آنها محال لازم مى‌آيد.

(313) ماده قضيه همان حالتى است كه براى نسبت واقعى بين اشياء موجود است. هرچند كسى به آنها و نسبت مابين آنها ابدا توجهى نداشته باشد.

هنگاميكه كسى به اشياء و حالت نسبت مابين آنها توجه حاصل مينمايد و تصور حالت آنها را مى‌كند جهت قضيه پديد مى‌آيد. و اگر كسى توجه بآنها نداشته باشد. ماده موجود است ليكن جهت وجود ندارد.

(314) گفته‌اند ماده در كليه قضايا و حتى در قضاياى سالبه نيز موجود است. اما قبلا به اين نكته اشاره گرديد كه براى قضاياى سالبه از جهت سلب تصور ماده و جهت ممكن نيست زيرا سلب رفع نسبت‌