مشاركت حد و برهان‌

(126) وجه اينكه اينگونه معرّفها را حد كامل برهان و مبدأ برهان و نتيجه برهان ميگويند آنستكه جزء دوم حدّ در برهان نيز حد وسط قرار داده ميشود. برهان وجود شيى‌ء و حد معرّفش هردو در يك جزء شركت دارند. مثلا ميگوئيم فلانى اراده انتقام دارد و هركس اراده انتقام داشته باشد خونش در جوشش است. نتيجه ميدهد كه خون فلانى در جوشش است. يا آنكه در مثال دوم. ميگوئيم نور ماه زائل شده است و هرگاه نور ماه زائل شود زمين بين ماه و خورشيد فاصله شده است. نتيجه ميدهد كه اكنون زمين بين ماه و خورشيد فاصله شده است. اراده انتقام در مثال اول و زائل شدن نور ماه در مثال دوم بين حد و برهان مشترك است زيرا در برهان حد وسط واقع شده و جزء حد نيز قرار دارد.

مصنف كتاب ما (در آخر مبحث برهان) مشاركت حد و برهان را توضيح داده و در آنجا گفته است علت در صورتى در جواب ما هو مى‌آيد كه علت بالذات باشد. خود او در مباحث علت و معلول كتاب اسفار [1] علت بالذات را چنين تفسير نموده كه بخودى خود مبدأ فعل و بالذات منشأ اثر باشد. يكى از اقسام علل فاعل است. فاعل بالذات آنستكه اقتضاء و منشائيت تأثير مشروط بضميمه شدن قيد و شرط خارجى نباشد. مانند آتش كه بخودى‌خود سوزنده است. بخلاف علت بالعرض‌

[1] جلد اول ص 157.