(123) بعضى گمان كرده‌اند كه حد تنها از جنس و فصل فراهم ميشود و اين اشتباه از اينجهت براى آنها روى داده است كه بمركبات خارجيه توجه نيافته‌اند.

ترتيب اجزا در حد لازم نيست‌

(124) بعضى از نويسندگان كتب منطق رعايت ترتيب بين اجزا را شرط دانسته و گفته‌اند جزء اعم بايد قبل از جزء اخص ذكر شود و بعضى ترتيب را شرط ندانسته‌اند.

آنها كه ميگويند بايستى اجزاء بترتيب ذكر شود ميگويند تصور و معرفت اجزا بايستى مطابق با وضع طبيعت باشد و طبعا جزء عام بسيطتر است و بر خاص تقدم تجوهرى دارد و اگر ترتيب رعايت نشود تصور اجزاء بطور صحيح نشده است و تعريف حدى نيست و رسم خواهد بود.

آنهائيكه ميگويند ترتيب شرط صحت نيست و بهتر آنستكه ترتيب رعايت شود ميگويند مقصود از حد تصور اجزاء ماهيت است بهر كيفيتى كه حاصل شود.

(124/ 2) تحقيق آنستكه ما نميتوانيم در اينباره قضاوت كنيم كه اگر اجزا با ترتيب ذكر نشود بحسب اصطلاح آنرا حد نميگويند و رسم ميگويند. ليكن اينقدر مسلم است كه مقصود از حد و تحليل و تركيب اجزاء ماهيت صرف تصور اجزا نيست. بلكه رابطه و نسبت بين اجزا و اينكه اولين جزء بسيط در ماهيت كدام است و تركيب اول و دوم و سوم همه اين خصوصيات در نظر است كه روشن گردد.