قوه عاقله و منسوب بعالم قدس است در اين مرتبه بدون استمداد از اسباب ظاهرى يعنى بدون استفاده از كتاب و بدون تجربه و مشاهده و بحث و تكرار و حضور نزد استاد و بدون احتياج بمعلم بشرى و فكر و تأمل حقايق مجهوله براى انسان كشف ميشود.

حد نازل و نمونه‌اى از اين قوه براى بيشتر اشخاص بعضى اوقات ظاهر ميشود كه در اثر ممارست و مواظبت بر علوم مسائلى را كشف ميكنند كه قبلا براى ديگرى كشف نشده و استادانشان بآن مطالب پى نبرده و ديگران نيز از آنها بى‌اطلاع بوده‌اند [1] اينها نمونه ضعيف و ناقصى از اين قوه است و در شدت بجائى ميرسد كه حقايق اشياء بدون شوق و طلب و بدون تامل و تفكر درباره مسائل نتائج و حدود وسطى با سرعت تمام و ناگهانى مانند برقى تابان بر آنها مكشوف گرديده و بعلل و معاليل يا مبادى و نتايج امور علم حاصل ميكنند.

(9) معرف و حجت‌

تا اينجا اين خلاصه بدست آمد كه علوم متداول بشر بر دو قسم است: معلومات اوليه يا علوم ضرورى و معلومات ثانويه يا علوم نظرى، و علوم نظرى كه بخودى‌خود معلوم نيستند بتوسط علوم ضرورى و اولى يا مبادى تحصيل ميشوند.

[1] از قبيل كشف قانون سقوط اجسام و قانون جاذبه عمومى در اثر مشاهده سقوط سيب از درخت و امثال اين مسائل كه دفعى و آنى براى مكتشفين آنها حاصل شده است.