محققانه تحرير نمود و عالى‌ترين آثار را در اختيار و دسترس طالبان حكمت قرار داد.

همين طور شيخ رئيس در نحوه رجوع خلايق به حق و كيفيت رجوع آنان به مبدأ وجود و قسط انبيا و اوليا خصوصا حقيقت محمديه- صلّى اللّه عليه و آله- از تعينات وجودى و نهايت سير آنان در مقام عروج، مطلب عميقى ذكر نكرده است. در بعضى از مواضع كتب خود، نهايت سير انسان كامل را تا مرتبه عقل مدبّر نظام عالم ماده مى‌داند. و در بعضى از موارد، نهايت سير انسان كامل را تا رتبه عقل اول دانسته.

قواعد مقرر در كتب او با اين اصل كه مرتبه انسان كامل در نهايات وجود به دو مرحله بر عقل اول مقدم است، سازش ندارد.

نگارنده، براى اثبات اين معنا كه شيخ و اتراب و اتباع او در معاد جسمانى مقلد نيستند و اصولا نمى‌توانند به حشر اجساد معتقد شوند و تصحيح او و شيخ اشراق، معاد جسمانى را به اتصال برخى از نفوس به مواضع تخيل نفوس كلى و يا تصحيح معاد به ظهور نفس بصور برزخى [1] و ابدان مثالى در قوس نزول- كما عليه الشيخ الإشراقى- ناچار است از بيان مرام شيخ رئيس و شيخ اشراق در نحوه معاد نفوس و نيل ارواح به ثمرات افعال.

بيان مذهب حكما و فلاسفه در معاد

و رجوع نفوس به آخرت و ملكوت جهت نيل به نتايج اعمال و ثمرات افكار و بيان اختلاف نفوس در آخرت حسب درجات و مقامات آنها مقدمة بايد دانسته باشيم كه علت هبوط و نزول نفوس از عالم ملكوت، بلكه‌

[1]شيخ اشراق با اينكه بواسطه اثبات عالم برزخ متوسط بين عالم ماده و نشأت ملكوت به حل معضل معاد نزديك شده است؛ چون برزخ متصل و مقيد و جزئى را منكر است، معاد را به تعلق نفوس به ابدان برزخى تصحيح نموده است. و اين معنا براى جميع نفوس حاصل است، ولى معاد موعود بايد از ناحيه تعلق ارواح به ابدان حاصل در عالم ماده و رجوع اين ابدان به عالم آخرت و قيامت متحقق شود.