و جذبته إلى عالمها ... در حالتى كه اظلال و فروع، سبب جذب اصول و اركان نمى‌گردند. و علت هبوط نفوس و ارواح، انجذاب حاصل از ابدان نمى‌باشد. و اين، شأن علت و اصل هر شى‌ء است كه معلول و فرع را به سوى خود مى‌كشاند.

و معلول موجود در عالم ماده و نفوس متنزل از ملكوت از آن جايى كه علت وجودى آنها صورت تماميت و علت غائى است نسبت به آنها بالأخره مآل نفوس و ارواح، رجوع به اصل و اتحاد با علت و اتصال به صورت تماميت و علت غائى خود مى‌باشد. لذا عارف رومى فرمود:

و اين كه در كلمات اوايل وارد شده است كه بدن انسانى، اولين منزل نور سپهبدى و باب الأبواب حيات جميع ابدان عنصرى است- و اين معنا از برخى از اكابر حكماى محققين قبل از دوره اسلامى از اعاظم اعاجم مثل بزرگمهر (به قول بعضى از اعلام، آل بوذرجمهر) و فضلاى يونان و غيرهم مثل افلاطن و سقراط و فيثاغورس (آل فيثاغورس) نيز نقل شده است- حق همان است.

شيخ رئيس- با آن كه تجرد صور برزخى را انكار نموده است، به واسطه قوّت ذكا و استعداد- قوت ذكايى كه لم يعلم مثله أو لم يعدل به ذكاء في النوابغ البشرية- در رساله اضحويه فرموده است: اين قبيل از رموز و لطايف، جزء تمثيلات و كلامى ناموسى است- و الغرض فيه الإشارة إلى الهيئات الرديّة التي تبقى في النفوس بعد الموت- چون نفوس و ارواح شرير و خبيث به وساطت همين هيآت ردى و صور موحش، بعد از بوار بدن، معذّبند، و معذّب، امرى خارج از وجود آنها نمى‌باشد [1]، مثل آن كه در بدن قرار دارند و يا آن كه اين عوارض موجب انحراف‌

[1]بنابر تجسم اعمال و نيز بنابر سعادت و شقاوت عقلى، مبدأ عذاب و ثواب، امرى داخلى است، ولى به حسب ظواهر و نصوص كتاب و سنّت، عذاب اخروى متنوع است. و معذّب هم داخلى است و هم خارجى. ولى بايد دانست كه نفس، بعد از مفارقت بدن، به عقول و ارواح كامله‌