بدن موجود با نفس؛ نه بدن موجود در برزخ. و نيز بدن معاد، عين بدن موجود در عالم ماده است نه مثل آن كه قول به مثليت تمام نمى‌باشد.

ما، از براى واضح شدن مسأله معاد، مبحث تناسخ را نيز به نحو اختصار عنوان نموده و بعد به بيان حقيقت معاد بنا بر مذهب اهل عرفان و تقرير مسلك حق در معاد و اثبات معاد جسمانى براى جميع نفوس بشرى مى‌پردازيم؛ چه آن كه نفس، هرگز به عقل مبدل نمى‌شود، اضافه به بدن، از نفوس سلب نمى‌شود، چه در مقام عروج الى السماء و چه در مقام حشر الى اللّه و ليكن بدن و نفس در هر نشئه‌اى از نشآت و مواطن وجودى، حكم مخصوص به آن موطن و مرتبه را دارد. و شخص سالك مسلك تحقيق، بايد در مقام تحقيق حقايق، جهت فهم و ادراك هر مطلب و مسأله‌اى، از طريق موصل به آن وارد شود تا دچار زلات و مضايق نگردد.

بيان معناى تناسخ و تحرير اقسام آن‌

تناسخ به يك معنا عبارت است از انتقال نفوس اهل شقاوت و منغمران در معصيت و منهمكان در دنيا بعد از موت به ابدان حيوانات به حسب افعال و اعمال صادر از اين نفوس به ملاحظه وجوه مناسبت بين اخلاق و ملكات اهل شقاوت با نفوس حيوانى.

برخى از قدما معتقدند كه نفوس ناطقه انسانى به مقام تجرد و انسلاخ از ابدان نمى‌رسند و ناچار دائما بين ابدان مترددند [1].

[1]فرق بين معاد و تناسخ آن است كه در معاد، عود روح و تعلق آن به بدن در غير عالم ماده و دار حركات و متحركات است، چون بنابر مسلك معاد بدن و روح در عالم آخرت محشورند نه در دنيا به اعتبار اختلاف نشآت. و فرق بيّن و واضح است بين دنيا و آخرت، پس معاد عبارت است از حشر روح و بدن در آخرت، ولى اختلاف بين قائلان به معاد در نحوه تعلق روح به بدن و در كيفيت بدن در مقام حشر با روح است، ولى اين، مسلم است كه عود روح به بدن در عالم ماده و دنيا محقّق معاد نمى‌باشد. و محققان، همه در اين باب اتفاق دارند كه تعلق روح به بدن يا عود ارواح به ابدان در آخرت، معاد و