و جدل حجتى است كه همه يا برخى از مواد آن از مشهورات و مسلمات گرفته شود چنان‌كه در ميان گروندگان اديان و مذاهب معمول است كه در داخل مذهب خود نظريات مذهبى را با اصول مسلمه آن مذهب اثبات مى‌كنند.

قرآن كريم هر دو شيوه را به كار بسته و آيات بسيارى در اين كتاب آسمانى در هر يك از اين دو شيوه موجود است.

اولا به تفكر آزاد در كليات جهان هستى و در نظام كلى عالم و در نظام‌هاى خاص مانند نظام آسمان و ستارگان و شب و روز و زمين و نباتات و حيوان و انسان و غير آنها امر مى‌كند و با رساترين ستايش از كنجكاوى عقلى آزاد مى‌ستايد و ثانيا به تفكر عقلى جدلى كه معمولًا بحث كلامى ناميده مى‌شود مشروط به اين‌كه با بهترين صورتى (بمنظور اظهار حق بى لجاجت متون باخلاق نيكو) انجام گيرد، امر نموده است چنان‌كه مى‌فرمايد: «ادْعُ إِلى‌ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» [1]

پيش قدمى شيعه در تفكر فلسفى و كلامى در اسلام‌

كاملًا روشن است كه از روز اول كه گروه اقليت شيعه از اكثريت تسنن جدا شده پيوسته با مخالفين خود در نظريات خاصه‌اى كه داشت بمحاجه مى‌پرداخت. درست است كه محاجه دو طرفى است و متخاصمين هر دو در آن سهيم مى‌باشند ولى پيوسته شيعه جانب حمله و ديگران جانب دفاع را به عهده داشته‌اند و پيشقدمى در تهيه وسايل كافيه مخاصمت درحقيقت از آن كسى است كه بحمله مى‌پردازد.

و نيز در پيشرفتى كه تدريجاً نصيب مبحث كلامى شد و در قرن دوم و اوايل قرن سوم با شيوع مذهب اعتزال باوج ترقى رسيد پيوسته علماء و محققين شيعه كه‌

[1] . نحل، آيه 125