مجموعه‌اى است از اين قبيل مسائل. در مورد حساب، فيزيك، شيمى، روان‌شناسى، فيزيولوژى، فلسفه و ساير علوم نيز وضع به همين منوال است؛ يعنى، هريك از آنها مجموعه‌اى از قضايا هستند. پس واژه «علم» در منطق به مجموعه‌اى از مسائل و قضاياى گرد آورى شده اطلاق مى‌شود و لذا معنايى عام و فراگير دارد كه همه علوم- اعم از تجربى و عقلى، نظرى و عملى، حقيقى و اعتبارى- را شامل مى‌شود.

2: تمايز علوم‌

مى‌دانيم كه كليه قضايا و مسائل علمى به صورت يك مجموعه واحد و تحت يك علم فراگير گردآورى نشده‌اند، بلكه به صورت مجموعه‌هاى متعدد و گروههاى گوناگون دسته‌بندى شده‌اند كه هر دسته‌اى علمى واحد و متمايز از سايرين به وجود آورده و نام خاصى را به خود اختصاص داده است: «حساب» «هندسه»، «طب» و غيره. واضح است كه اين گردآوريها و دسته‌بنديها به شكلهاى گوناگونى ممكن است؛ حكماى ما، به پيروى از ارسطو، علوم را به شكلى دسته‌بندى كرده‌اند و پاره‌اى از حكماى اروپا به شكل ديگرى. نيز مى‌دانيم كه اين دسته‌بنديها گزاف و دلخواه نيست، بلكه هريك براساس ملاك و ميزان خاصى است. مثلا در دسته‌بندى ارسطويى، گروهى از مسائل كه موضوع آنها تحت يك مفهوم كلى‌تر قرار مى‌گيرد يك علم را تشكيل مى‌دهند و گروهى ديگر كه موضوعشان مشمول مفهوم كلى ديگرى است علمى ديگر را؛ در دسته‌بندى ديگرى مى‌توان مسائل را به حسب اغراضى كه برآورده مى‌سازند گروه‌بندى نمود، به اين ترتيب كه مجموعه قضايايى كه در غرض واحدى دخيل‌اند يك علم تلقى شوند و مجموعه‌اى ديگر كه در غرضى ديگر مشترك‌اند علمى ديگر، خواه بين موضوعات اين مسائل تناسبى وجود داشته باشد يا نه؛ در دسته‌بندى سومى مى‌توان قضايا را براساس موضوع و روش تحقيق دسته‌بندى كرد، بدين‌شكل كه مجموعه قضايايى كه موضوع آنها مشمول يك مفهوم كلى است و روش تحقيق آنها نيز يكسان است يك علم به حساب آيند و مجموعه‌اى ديگر علمى ديگر. ملاك دسته‌بندى اول وحدت موضوع مسائل است در يك مفهوم كلى‌تر، ملاك دسته‌بندى دوم اشتراك مسائل است در غرضى واحد و ملاك دسته‌بندى سوم وحدت موضوع مسائل است در يك مفهوم كلى‌تر و در روش تحقيق.

اكنون بجاست كه سؤال كنيم: «بهترين ملاك براى دسته‌بندى علوم چيست؟ بهترين شيوه‌