جهت‌اند و قبله، حقيقى براى معنوى، ذات حق است كه: «فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» [1]، و هر دو، برون از جهت‌اند، بلكه قلب كامل، مجرّد است به تجرّد حق تعالى، نه به تجرّد على‌حده، چنانكه قلب كامل را گويند: باقى است به «بقاء اللّه»، نه به بقاء على‌حده و صورت چون بايد مطابق معنى باشد، پس قبله صورى نيز يكى است كه كعبه باشد كه خانه مجازى حق است، و خانه اگر خانه «گل» است و اگر خانه دل، «ما به ينظر» است، براى صاحب خانه، نه «ما فيه ينظر». پس، انسان كامل، مرآت لحاظ حق است، نه ملحوظ بالذّات: قبله عشق، يكى آمد و بس!

اى آنكه به قبله وفا، روست تُرا

بر مغز، چرا حجاب شد، پوست ترا؟

دل در پى اين و آن، نه نيكوست ترا

يك دل دارى، بس است يك دوست ترا

پس، از آدم صفى، تا خاتم مصطفى، و ورثه او، همه «كلمات» و «عبارات» اند، و معنى كلّ، «حق».

الكلّ عبارة و انت المعنى‌

يا من هو للقلوب مقناطيس‌

[2] عبارت محل عبور است:

در بشر، روپوش آمد آفتاب‌

فهم كن، و اللّه اعلم بالصّواب‌

[3]

مسألة: علم به قبله واجب است‌

، مادامى‌كه ممكن باشد. و اگر ممكن نباشد، رجوع به علاماتى كنند كه ظنّ اجزائى از آنها حاصل شود. و اگر علمى و ظنّى حاصل نشود، به هر يك از چهار جهت نماز كنند.

سرّ: علم به قبله «صورى»، حكايتى است از علم به قبله «حقيقى» و وجوب معرفت اللّه: «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» [4]، «اوّل الدّين معرفة اللّه» [5]، علّت غائيّه خلق عالم،