باب پنجم در معرفت «انجام‌شناسى» و معاد اشياء است و در آن، چند فصل است:

فصل: «معاد» دو قسم است؛ روحانى و جسمانى.

و بعضى از متكلّمين و ظاهريّين، حصر كرده‌اند، معاد را در «جسمانى [محض‌]» و بعضى از متفلسفين، در «روحانى [محض‌]» و هر دو طايفه قاصرند. [1] و امّا اكابر حكما و مشايخ عرفا و محقّقين متكلّمين، به هر دو قائل‌اند و اين است قول تحقيق حقيق به تصديق، زيرا كه مدرك- كه عوالم است- سه گونه است: عالم «عقل»، و عالم «مثال»، و عالم «محسوس». و اگر خواهى، بگو: عالم معنى، و عالم صور قائمه بذاتها، و عالم صور طبيعيّه.

و ادراك سه گونه است: «تعقّل»، و «تخيّل»، و «احساس» و امّا توهّم، ملحق است به تخيّل. چه، معناى جزئيّه مدركات «وهم» مضاف‌اند، يا به صور ماديّه، يا به صور مثاليّه. و مدرك نيز سه فرقه‌اند: «كامل»، و «متوسّط»، و «ناقص»، چنانكه خداوند حكيم در كتاب كريم، سه صنف فرموده انسان را؛ مقرّبين، و اصحاب يمين، و اصحاب شمال. [2]

و به تفصيل، هفت صنف‌اند، زيرا كه يا كامل‌اند در «علم» و «عمل»- هر دو- يا كامل‌اند در «علم» و توسّطاند در «عمل»، يا كامل‌اند در «علم» و ناقص‌اند در