فصل در مراتب عقل انسانى است به طريقه حكما:

بدان كه قوائى كه سابق گذشت، مشترك بود ميانه انسان و حيوانات و نباتات. و نفس انسانى را، دو قوّت ديگر است كه مخصوص به اوست، به اعتبار تأثّر او از مبادى مفارقه و به اعتبار تأثير او در ما دون خود، و اوّل را «قوّت نظريّه» و «عقل نظرى» خوانند، و دوّم را، «قوّت عمليّه» و «عقل عملى» خوانند، و هر يك را چهار مرتبه است. امّا چهار مرتبه عقل نظرى:

اوّل- مرتبه خلوّ از جميع معقولات است‌، با قابليّت تنوّر به جميع، و اين مرتبه را «عقل بالقوّه» گويند، در مقابل «عقل بالفعل» و «عقل منفعل»، در مقابل «عقل فعّال»، بنا بر اتّحاد عقل مستفاد با عقل فعّال، بعد از استكمال، و عقل هيولانى با تشبيه به هيولاى اولى.

چه، نسبت اين مرتبه به معقولات، نسبت هيولى است، به صور جسميّه و نوعيّه در خلوّ و قابليّت كه: «العقل الهيولانى بالقوّة عالم عقلى»، و چنان كه آن متّحد مى‌شود و به جميع صور حسيّه اين متّحد شود، به جميع صور عقليّه كه حكمت، گرديدن نفس ناطقه است، عالم عقلى مشابه عالم عينى، چه عالم معنى و چه عالم صورى و اين مرتبه، فوق عوالم صور مدركه است، از موهوم تا محسوس، و دون معقولات است، حتّى معقول از خود. چه، خود را نيز به طور موهوميّت دارد، نه به صور معقوليّت، چون حيوانى كه علم به خود دارد، تا آنكه «عنايت» شامل شود. پس، چه بسيار شبيه است به: «بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ» [1]، زيرا كه جزئيّات را، هرگاه وسيله نيل كليّات نسازى، چه كليّات به معناى «محيطات الوجود العينى» و چه كليّات به معناى «محيطات الوجود الذّهني» كه اينها اشراقات آنهايند، همه عذاب اهل استعدادند- اعاذنا اللّه و اخواننا منه-

چنانكه، عقل «عملى» بالفعل، از براى عقل «نظرى» بالفعل، چه بسيار شبيه است به سدّى كه اسكندر بست، براى دفع افساد يأجوج و مأجوج. چه، يأجوج و مأجوج،