فصل در بقاى نفس ناطقه است، بعد از فساد بدن:

ما فى الحديث: «خلقتم للبقاء لا للفناء»، [1] برهانش آن است كه: هر چه معدوم است، يا بذاته معدوم است، يا به طريان ضدّ و منافى بر محلّ آن، چون بياض [كه‌] معدوم مى‌شود، به طريان سواد بر محلّ بياض، و فصل، بر موصوف به «وصل» و نور بر موصوف به «ظلمت»، و صورت نوعيّه هوا، بر محلّ آب، و صورت نوعيّه نار، بر محلّ هوا و عكس اينها، الى غير ذلك.

و داخل در اين است: «كلّ كائن فاسد و كلّ مركّب ينحل» [2]، زيرا كه فساد كائن و انحلال تركيب، از غلبه يكى از اضداد و منافيات است بر ديگرى، يا به انعدام يكى از علل اربع. و نفس ناطقه، اگر بذاتها معدوم باشد، وجودش ممتنع باشد، و ضدّ و منافى ندارند كه انعدامش به تصادم باشد، چنانكه در عالم اجسام هست، بلكه در مطلق جواهر، نيست تضادّ، چه جاى جواهر مجرّده و تركيب خارجى ندارد، از مثل عناصر تا «كلّ مركب ينحلّ» [3] آن را بگيرد، چون بدن و علّت فاعلى و غائى نفس، جوهر مفارق است كه انعدام ندارد و فرض انعدام عقل كلّى، فرض انعدام مبدأ المبادى است، «تعالى عن ذلك علوّا كبيرا». [4]

و علّت ماديّه و صوريّه ندارد، زيرا كه مجرّد است، بلكه گفتيم: ماهيّت ندارد، پس چون تجرّد نفس ثابت شده است- كه منطبع در جسم نيست- بلكه جسم به اعتبار مزاج، آلت آن است، پس هرگاه از صلاحيّت آليّت برون رود، قدح نكند در بقاى آن جوهر مجرّد، چنان كه اختلال منشار ضرر ندارد به بقاى نجّار، يا زنگ آينه و عدم قبول آن، نور شمس را، و عكس را، ضرر ندارد به وجود عاكس.

و چگونه تقاضا نكند، نور قاهر، شعاع خود را كه ذات نور مدبّر باشد، و مزاج بدن، شرط تعلّق بود و تغيّر در ذات نفس نيست، چون تغيّر در انوار قاهره عقليّه‌