مرتبه انسان، از افق ادنى تا اعلى، تا فايز گردد، به روح اكبر و روح اعظم، الى ما شاء الله «نور الانوار»- بهر برهانه-

و اين كلامشان كه: نفس اشرف آن است كه تجاوز كرده باشد، درجات متفاضله نفوس حيوانيّه و نباتيّه را، و صحيح است كه در سلسله عروجيّه، به قاعده «امكان اخسّ»- كه در مقابل قاعده «امكان اشرف» است- بايد استكمال چنين باشد، و ليكن، چرا بايد به طريق انفصال و تباين باشد، بلكه به طريق اتّصال، بلكه به حركت جوهريّه باشد- كما مرّ-

و همه قائل‌اند به خلاصى نفوس از ابدان، و هر چند كمال، در علم حقيقى خاصّه باشد، چه عقل نظرى، بالفعل تجرّد از كونين دارد، مگر آن طايفه از تناسخيّه كه ارذل تناسخيّه بودند كه نفوس را قديم در سلسله زمان و هميشه متردّد در ابدان طبيعيّه مى‌دانستند. اين بود، تفصيل اقسام تناسخ بالمعنى الاعمّ و ان شاء الله، قدر خواهى دانست كه اين تفصيل در كتب ديگر نيست، و اللّه الموفّق و المعين.

فصل در ابطال تناسخ:

اعنى، اقسام نقل، نه آنچه اين لفظ مجازا بر آن اطلاق شود، مثل اتّصالى و ملكوتى و تمثّل و بروز، به تأويلى كه گفتيم، و بعضى از ملكوتى، در شرع مطهّر «تجسّم اعمال» است كه بايد مؤمن و مذعن باشى به آن.

امّا تناسخ ارذلين، ابطالش در فصل «حدوث نفس» گذشت، پس اعاده نمى‌كنيم.

و امّا [توضيح‌] ابطال «نقل» به هر دو قسم‌اش، اعنى؛ نزولى و صعودى. پس، ادلّه بر آن، در كتب بسيار است، مثل اجتماع نفسين در بدن واحد، و مثل عدم مطابقت «ما منه» و «ما اليه»، در وباى عام و طوفان شامل و غير اين، و مثل عدم تذكّر آنچه گذشته است، در ابدان سابقه و غير اينها.

و احكم و اتقن از اينها، برهانى است كه جناب صدر المتألهين- قدّس سرّه- اقامه نموده و آن، اين است كه: نفس با بدن، تركيب طبيعى دارد كه مؤدّى شده است به ضرب اتّحادى و «نفس»، صورت نوعيّه بدن است و بدن، «مادّه» به معناى متعلّق نفس. و «مادّه» و «صورت» را، با يكديگر سنخيّت است و «قابل» را با «مقبول»،