تمثيل: بدان كه حق را مثل نيست: «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ» [1]، لكن له المثل الاعلى. و «انسان»، مثل اعلاى حق است. پس، چنانكه حروف مقطّعه و كلمات مركّبه حاصل مى‌شوند از تقاطع نفس انسانى- كه امر واحد است- در مقاطع بيست و هشتگانه- كه به عدد منازل قمر است- همچنين، كلمات وجوديّه حاصل مى‌شوند از تقاطع نفس رحمانى كه وجود منبسط است و واحد است بالذّات و ارسالى دارد: «وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ» [2] و «هُوَ أَقْرَبُ» در مقاطع و مجالى بيست و هشتگانه كه عقل كلّ و نفس كلّ و افلاك تسعه و عناصر اربعه و مواليد ثلاثه‌اند كه منظوم‌اند، در اين رباعى:

اوّل ز مكنونات عقل و جانست‌

و اندر پى او، نُه فلك گردانست‌

زين جمله چو بگذرى، چهار اركانست‌

پس معدن و پس نبات و پس حيوانست‌

و نوزدهم، عالم مثال است و نه‌تاى ديگر، مقولات عرض كه در اين بيت است:

كم، كيف، وضع، اين، له، متى‌

فعل، مضاف و انفعال ثبتا

پس، ماهيّات اينها، به منزله مقاطع و مجالى است و وجودات اينها، كلمات. و وجود منبسط را كلمه «كن» نيز گفته‌اند، چنانكه مولاى متّقيان، در خطبه «نهج البلاغه» فرموده: «انّما يقول لما اراد كونه كن فيكون لا بصوت يقرع و لا بنداء يسمع و انّما كلامه سبحانه فعله». و اين است تأويل قول مولانا على عليه السّلام كه به ابى الاسود دئلى تعليم فرموده كه: «الكلمة اسم و فعل و حرف». پس، «كلمه» وجود منبسط است و «حرف»، حروف عاليات است- كه عقول‌اند- و چنانكه حروف لفظيّه غير مستقل بالمفهوميّه‌اند، عقول كليّه غير مستقل بالانّيّه‌اند، همه مرائى لحاظ حق‌اند، و «فعل»، طبايع متجدّد بالذّات و اعراض غير قاره است كه چون «فعل»، لفظى مقترن به زمان‌اند و «اسم»، نفوس است كه به حسب گوهر ذات، سيلان و تجدّد و تمدّد ندارند، غير مقترن به زمان‌اند.

فصل در كتاب حق است:

بدان كه در كتاب، جهت قبول و لو حيّت براى نقوشى‌