چيست اندر نهر، كاندر بحر نيست؟

چيست اندر كوچه، كاندر شهر نيست؟

[1]

فصل در بيان قول معتزله:

كه رفته‌اند به ثبوت معدومات و بعضى مردم كه ربطى چندان به علوم حقيقيّه ندارند، استيحاش دارند از استماع ثبوت معدوم و گويند: معدوم و ثابت؟! اين چه قولى است و چه تناقضى است؟ بايد به اين [اشخاص‌] كم ربط [با علوم عقلى‌] گفت كه «معدوم» دو قسم دارد:

يكى‌ منفى محض، يعنى: مرفوع الشّيئتين كه نه شيئيّت «وجود» داشته باشد، و نه شيئيّت «ماهيّت». و اين را نگويند: ثابت است، كه محال است و دوّم‌ مرفوع شيئيّة الوجود و بس! و اين را گويند ثابت است و متقرّر، چه اصطلاحى دارند كه [طىّ‌] آن، شيئيّت ماهيّتى را [موصوف به‌] «ثبوت» و «تقرّر» گويند، تا امتيازى باشد ميان تقرّر وجودى و تقرّر ماهيّتى.

مثنوى‌

هر كسى را اصطلاحى داده‌ايم‌

هر كسى را سيرتى بنهاده‌ايم‌

[2] پس گويند: ممكن به اتفاق جميع اهل عقل، زوج تركيبى است‌ [3]، وجودى دارد و ماهيتى و هر يك چيزى است و چون دو چيزند، انفكاك هر يكى از ديگرى، جايز است. پس، جايز است كه ماهيّات ازليّه باشند و علم ازلى حق باشند و وجود آنها، در ما لا يزال حادث باشد و معلوم.

و چون ديگران بر ايشان تعدّد قدما لازم آرند، جواب دهند كه: «لا موجود قديم سوى اللّه». و دليلى دلالت نكرده كه: «لا ثابت قديم سوى اللّه». و اينها «ثابت» اند، نه «موجود»، بلكه علم خداست كه «قديم» است و خطاب مشافهه به معدوم را نيز با همين ثبوت ماهيّات قبل از وجودشان تصحيح مى‌كنند و اين مسئله‌اى است از [علم‌] اصول فقه.