برند و اشعار ميكنند كه رمز از آنها مانند تصريح از ديگران است بر اين مجرى است وعده و وعيد خداى تعالى آنگاه فرموده: اين وجهى است وجيه.

ناگفته نماند: آن در بعضى آيات مثل قول طبرسى و ابى السعود براى جزم و حتم است مثل‌ «فَأَمَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسى‌ أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِينَ» قصص: 67. زيرا مفلح بودن اهل توبه و ايمان و عمل قطعى است ايضا آيه‌ «... مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ لَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ‌ فَعَسى‌ أُولئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ» توبه: 18.

و در بعضى ديگر براى ايجاد رجاء در قلب سامع ميباشد مثل‌ «قالَ‌ عَسى‌ رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ» اعراف:

129. و مثل‌ «عَسَى‌ اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ الَّذِينَ عادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً» ممتحنة:

7. در اين آيات اهلاك دشمن و جعل مودت جزمى نيست بلكه ظاهرا مقصود ايجاد اميد در شنونده است.

حتى در آيه‌ «فَأُولئِكَ‌ عَسَى‌ اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ كانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً» نساء: 99. حتميّت عفو را ميشود از «عَفُوًّا غَفُوراً» استفاده كرد نه از «عسى ...». در الميزان ذيل آيه 84 نساء فرموده: گذشت كه «عسى» دلالت بر رجاء دارد اعم از آنكه قائم بنفس متكلم باشد يا مخاطب.

و خلاصه: بنظر نگارنده «عسى» در بعضى جاها براى حتم و در بعضى براى ايجاد رجاء و صورت دوم جاهائى است كه اگر بنده بدستور خدا عمل كند وعده خدا جاى خويش را خواهد گرفت، بعبارت ديگر وعده خدا مشروط است مثلا در «عَسى‌ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً» اسراء: 79. براى ايجاد رجاء و تشويق است تا آنحضرت تهّجد بكند و خدايش بمقام محمود برساند كه رساندن بمقام محمود مشروط بتهجد است و اللّه العالم.

پايان جلد چهارم‌