است كه از عدم اعمال دينى مياورند) ملائكه گويند: مگر زمين خدا وسيع نبود كه مهاجرت نموده و در جاى مناسبى زندگى كرده و بدين خود عمل نمائيد؟! چنين اشخاصى جايشان آتش ميباشد. مگر آن بى‌چارگان از مردان و زنان و كودكان كه كفّار از اعمال دينى بازشان ميداشت و آنها نه علاجى داشتند كه از شر كفّار در امان باشند و نه راهى داشتند كه از دست آنها نجات يابند. اينگونه اشخاص با آنكه ظالم بر نفس‌اند و اعمال دينى انجام نداده‌اند مورد عفو خدااند كه واقعا قدرت نداشته‌اند زيرا «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها».

اين آيات يك قاعده كلى بدست ميدهند و آن اينست: كسانيكه قدرت دارند در زمين وسيع خدا جايى و محلى براى خود انتخاب كنند و مسلمان زندگى نمايند و آزادانه اعمال دينى خويش را انجام دهند، چنين كسان اگر در بلاد كفر و يا در محل ديگر كه قادر بانجام اعمال دينى نيستند بمانند و مانند كفّار زندگى كنند در پيش خدا معذور نبوده و اهل عذاب‌اند ولى آنانكه فاقد هر گونه وسيله و مضطر واقعى‌اند گرچه در زىّ كفّار زندگى كرده‌اند پيش خدا معذوراند.

در اينجا مسئله‌اى هست و آن اينكه كسانيكه از روى قصور جاهل بمعارف دين و احكام آن هستند و قصور و ضعف آنها بوسيله عوامل خارجى است، آيا چنين كسانى پيش خدا در عدم اعتقاد حق و عدم اعمال دينى معذوراند و از مصاديق مستضعفند يا نه اعمّ از آنكه از اهل اسلام باشند يا غير آن؟.

جمله‌ «لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا» و آيه‌ «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ» بقره: 286. و آيه‌ «وَ ما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا» اسراء: 15. نشان ميدهد كه چنين اشخاصى مستضعفند و مورد عفو خدااند جمله‌ «عَسَى اللَّهُ أَنْ‌