سافل: پائين‌ «جَعَلْنا عالِيَها سافِلَها ...» هود: 82. بالاى آنرا پائين آن گردانيديم يعنى زير و رو كرديم.

اسفل: پائين‌تر «إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِي الدَّرْكِ‌ الْأَسْفَلِ‌ مِنَ النَّارِ ...» نساء:

145. جمع آن اسفلون است‌ «فَجَعَلْناهُمُ‌ الْأَسْفَلِينَ‌» صافات: 98. سفلى مؤنّث اسفل است‌ «وَ جَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلى‌ ...» توبه: 40.

«ثُمَّ رَدَدْناهُ‌ أَسْفَلَ‌ سافِلِينَ‌» تين: 5.

ناگفته نماند در قرآن كريم هر جا اسم تفضيل بجمع اضافه شده مضاف اليه با الف و لام آمده نظير «أَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحاكِمِينَ» تين: 8. «وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ» يوسف: 64 و 92.

و غيره ولى در اين آيه سافلين بدون لام است. بعضى گفته‌اند آن نظير اعلى عليّين است. ولى عليّين مفرد است نه جمع. در كشاف گويد: عبد اللّه آنرا اسفل السافلين خوانده است.

بهر حال معنى آيه چنين است:

سپس او را به پائين‌تر پائين‌ها برگردانديم بعيد است مراد از أَسْفَلَ سافِلِينَ‌ پيرى و نظير آن باشد بلكه باحتمال قوى مراد انسانى است كه قواى شهوانى بر او مسلّط شده و چنين شده‌ «إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ» ابراهيم: 34.

«وَ كانَ الْإِنْسانُ عَجُولًا» اسراء: 11.

«وَ كانَ الْإِنْسانُ أَكْثَرَ شَيْ‌ءٍ جَدَلًا» كهف: 54. «إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولًا» احزاب: 72. «وَ كانَ الْإِنْسانُ كَفُوراً» اسراء: 67. اينها مقام اسفل سافل انسانيّت است آنگاه بوسيلة هدايت فطرى و تربيت پيامبران پيش رفته‌ «لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ‌- ... يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً» و غيره شده است باقى مطلب را در «تين» و «انسان» مطالعه كنيد.

سفن: (بفتح س) تراشيدن. مثل تراشيدن چوب و پوست و تراشيدن باد خاك روى زمين را (راغب) در صحاح و اقرب آمده «سفنت الشى‌ء سفنا: قشرته» راغب گويد: كشتى را باعتبار آنكه سطح آب را ميتراشد سفينه گفته‌اند. اقرب نيز آنرا نقل كرده است. «فَانْطَلَقا حَتَّى إِذا رَكِبا فِي‌