[تسبيح عامّه موجودات‌]

قرآن مجيد صراحت دارد در اينكه همه موجودات عالم خدا را تسبيح ميكند و حمد ميگويد و نيز در تمام آنها شعور و درك و نوعى علم هست.

تُسَبِّحُ‌ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ‌ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ‌ تَسْبِيحَهُمْ‌ إِنَّهُ كانَ حَلِيماً غَفُوراً اسراء: 44.

در اين آيه سه مطلب بيان شده اول آنكه آسمانها و زمين و كسانيكه در آنهاست خدا را تسبيح ميكنند ممكن است مراد از «مَنْ فِيهِنَّ» اولو العقل باشد كه در اين صورت شامل ملائكه و انسانها و جنّ است و شايد مراد از «مَنْ فِيهِنَّ» همه جنبندگان باشد كه «من» در غير اولو العقل نيز بكار رفته است مثل‌ وَ اللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ أَرْبَعٍ ... نور: 45. به كلمه «من» رجوع شود.

دوّم آنكه: تسبيح در مرحله دوم تعميم داده شده كه فرموده: هيچ موجودى نيست مگر آنكه خدا را تسبيح و حمد ميكند (در اين قسمت حمد نيز بر تسبيح اضافه شده است.

تسبيح در مقابل پاكى حق و حمد در مقابل نعمت او).

سوم آنكه فرموده: ليكن شما تسبيح آنها را درك نميكنيد. اين سخن حاكى از آنست كه موجودات نوعى شعور و علم دارند و از روى شعور تسبيح ميگويند و اگر فقط دلالت معلول بر علّت باشد ما آنرا ميدانيم ديگر نميفرمود «وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ‌ تَسْبِيحَهُمْ‌» روشنتر از اين جمله درباره علم و شعور آنها اين آيه است‌ أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ‌ يُسَبِّحُ‌ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ‌ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِما يَفْعَلُونَ‌ نور:

41، فاعل «علم» كلمه «كل» است يعنى همه آنكه در آسمانها و زمين هست و همه پرندگان دعا و نيايش و تسبيح خود را دانسته‌اند و اگر بگوئيم فاعل «علم» خداست يعنى: