جلد سوم‌

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ*

ذ

ذال‌: نهمين حرف از حروف الفباى عربى و يازدهمين حرف الفباى فارسى است و جزء كلمه واقع ميشود، بتنهائى معنائى ندارد و در حساب ابجد بجاى هفتصد است.

ذا

اسم اشاره است و با آن بمفرد مذكر نزديك اشاره ميشود و چون هاء تنبيه بر آن داخل شود گويند: هذا. مثل‌ «هذا يَوْمُ لا يَنْطِقُونَ» مرسلات: 35 «هذا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْناكُمْ وَ الْأَوَّلِينَ» مرسلات: 38، تثنيه آن در حال رفع ذان و در نصب و جرّ ذين است.

ذا گاهى بمعنى الّذى ميايد و آن در صورتى است كه بعد از ما و من استفهام باشد مثل‌ «ما ذا قالَ آنِفاً» محمد: 16 يعنى «ما الذى قال آنفا» و مثل «مَنْ‌ ذَا بِالدَّارِ» يعنى كيست آنكه در خانه است و گاهى «مَا ذَا» مجموعا بمعنى استفهام ميايد در آياتى نظير «يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ» بقره: 219 «يَسْئَلُونَكَ ما ذا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ» مائده: 4 «وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قالُوا أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ» نحل: 24.

احتمال دارد كه «ما» موصول و «ذا» صله آن باشد بمعنى «يسئلونك أى الذى ينفقون» و احتمال دارد كه «ما ذا» مجموعا اسم باشد بمعنى اىّ شيى‌ء، چنانكه طبرسى در ذيل آيه 4 مائده گفته است.

در آياتيكه ذا ميان من و الذى واقع شده نحو «مَنْ‌ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ ...» بقره: 255 «مَنْ‌ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً» حديد: 11 ظاهرا «ذا» در معناى اولى خود است طبرسى در ذيل آيه دوم از فرّاء نقل كرده: ذا صله من است و گفته‌اند معنى جمله آن است «من هذا