طلب واقع و تحرّى حقيقت باشد قهرا در پيشگاه خدا عذر موجّه است ولى در اينصورت اختلاف در اصول اصلا يا بوجود نميايد و يا خيلى كم و جزئى خواهد بود كه اگر طالبان در طلب حقيقت باشند با كمترين تلاش و تفكّر حقّ روشن خواهد شد. امّا اگر اختلاف از روى عناد و لجاجت باشد پيش خدا موجب مسئوليت و عذاب خواهد بود و نوعا اختلافات دينى در اثر لجاجت و اختلاف عمدى است پس از روشن شدن واقع.

چنانكه فرموده: وَ مَا اخْتَلَفَ‌ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ ... بقره: 213 و نيز فرموده‌ إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ‌ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ ... آل عمران: 19 و ايضا فرموده‌ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ‌ آل عمران: 71 ايضا آيه 32 روم- 105 آل عمران- 14:

شورى.

چنانكه مى‌بينيم در اين آيات اختلاف عمدى و از روى علم و موجب آن عناد ميباشد نه مخفى ماندن حقيقت، اين اختلاف مبغوض خداست و در مقام بر كندن آن دعوت باتفاق كرده و فرموده:

أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ ...

شورى: 13 يا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلى‌ كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ‌ آل عمران: 64.

و امّا اختلاف در سنن، آداب، روحيات، سلائق و غيره از ضرورت عالم و مورد تصديق قرآن است و در غير آنصورت دنيا پيشرفت و ترقّى نميكرد ولى چنانكه گفته شد اين اختلاف مورد نظر آيه ما نحن فيه نيست.

راجع بمطلب دوّم: بنا بر آنچه گذشت‌ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ‌ استثنا است از «مُخْتَلِفِينَ» يعنى مگر آنكسيكه خدايت رحم كند تابع حقّ باشد و اختلاف نكند. در اينصورت‌ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ‌ مصداق همان‌