اخرى‌ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَ‌ ميباشد يعنى: فقط از گمان پيروى ميكنند و فقط روى تخمين و حدس سخن ميگويند. شايد ظنّ نسبت بعقيده و خرص نسبت بقول است.

ما قبل آيه اوّل در اين است كه مشركان ميگفتند: مشرك بودن و حرام دانستن ما بعضى چيزها را خواست خداست و اگر او نميخواست چنين نميشديم. آنوقت خدا در جواب ميگويد: قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ ... على هذا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَ‌ راجع بعقيده و إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ‌ راجع بقول است و خلاصه آنكه عقيده‌تان روى ظنّ و سخنتان روى تخمين است ما قبل آيه اوّل نيز مؤيد اين احتمال است.

آيه ذيل دلالتش روشنتر از آيه قبل است‌ وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ‌ زخرف: 20 پيدا است كه سخن از روى حدس مقابل سخن از روى علم است.

قُتِلَ‌ الْخَرَّاصُونَ‌ الَّذِينَ هُمْ فِي غَمْرَةٍ ساهُونَ. يَسْئَلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ‌ ذاريات: 10- 12 خرّاصون را كذّابون معنى كرده‌اند يعنى دروغگويان هلاك شدند آنانكه در ورطه‌اى غافل و خطا كار مانده‌اند ميپرسند: روز جزا كى ميرسد؟.

ولى تدبّر در آيات ما قبل و ما بعد نشان ميدهد كه مراد از آن سخن گويان از روى حدس و تخمين‌اند كه درباره قيامت شكّ كرده و از روى حدس سخن ميگفتند.

خرطوم: بينى (قاموس- اقرب- صحاح) سَنَسِمُهُ عَلَى‌ الْخُرْطُومِ‌ قلم: 16 حتما روى بينى او علامت ميگذاريم گويا منظور از علامت، عار و ننگى است كه هميشگى باشد مثل داغى روى بينى.

از مفردات بدست ميايد كه خرطوم در اصل بينى فيل است و هر گاه در بينى انسان بكار رود مراد قبيح شمردن است گر چه عبارت مفردات تا حدّى‌