نكات بلاغى در نثر ابوالفتوح

هيچ پژوهشگر ادبى براى ترجمه و تفسير قرآن،از دانستن و رعايت مسائل بلاغى بى نياز نيست. نكات بلاغى، تأثير انكارناپذيرى در ترجمه و تفسير درست كلام خداوند دارند. معناى صحيح آيات تنها با رعايت اصول بلاغى به دست مى آيند. در زبان عربى، قرآن مجيد عامل بسيار مهمى در پيدايى و تدوين آن بوده است. بر همين اساس، بسيارى از مفسران اوليه در تفاسير خود در كنار ديگر مسائل قرآنى به بلاغت قرآن نيز پرداخته اند. جاراللّه زمخشرى (م ۵۲۸) كه گفته مى شود استاد ابوالفتوح رازى بوده، در باب اهميت علم بلاغت در مقدمه تفسيرش مى نويسد: فقيه هر چند كه در فتوا دادن و استنباط احكام فقهى بر اقران خويش پيشى گيرد و متكلم هر قدر كه در علم كلام فرد برجسته اى شود و محدث در اخبار و احاديث هر چند اهميت پيدا كند و فرد شاخصى گردد...، هيچ يك از اينان به حقيقتى نمى رسند، مگر اينكه در دو رشته از دانش، يعنى علم معانى و بيان كه مختص به قرآن است، براعت و كمال پيدا كند. [1]
آرايه هاى ادبى و محسنات بديعى كه به فن علم بلاغت مربوط مى شود، بر دو قسم است: يكى آرايه هاى لفظى كه قابل ترجمه به زبان ديگر نيستند، و آرايه ها و يا محسنات معنوى كه امكان انتقال آنها به زبان دوم مى باشد و مترجم و مفسر گاه اين كار را مى كند و در كتاب خود آنها را انتقال مى دهد. اين آرايه ها را در نثر مصنوع، كه پيدايى آن را به آغاز سده ششم پيوند زده اند، مى توان مشاهده كرد.
تفسير كشف الأسرار ميبدى از آن رو كه ويژه نثر صوفيانه هم هست و بايد آن را نثرى از گونه تفسير عرفانى ناميد، در نوبت سوم نشانه هاى بسيارى از نثر مصنوع ملايم و نه افراط گونه دارد. شيوه نثر ابوالفتوح رازى مانند ترجمه تفسير طبرى نيست كه نثر مرسل باشد و نه از قبيل تفسير كشف الأسرار؛ بلكه بايد بينابين اين دو شيوه شمرد كه هم

[1] الكشاف، ج ۱، ص ن.