حال يا حالى بود كه بعقل ادراك كنند- مانند فضيلت قائل و شهرت او بصدق و تميز و اعتماد- يا حالى بود كه بحس ادراك كنند- و آن يا بحسب قولى باشد- مانند تحدى و سوگند و عهد- و تحدى چنان بود كه- پيغامبر در ايراد معجز از منكر معارضه خواهد- تا اگر عاجز شود از آن تصديق او كند- و همچنين طبيب با منازع خود گويد- مداوات اين مرض بكن- و الا چون من بكنم ترا بفضل من اعتراف بايد كرد- و سوگند معروف است- و عهد شريعتى خاص باشد كه- دو كس ميان خود وضع كنند و از آن عدول نتوانند كرد- و يا بحسب امرى ديگر بود- و آن امارت باشد- مانند هيات مسرور مبشر را و هيات خائف منذر را- و آن هم دو نوع بود- يكى آنچه تابع انفعالات نفسانى بود چنانك گفتيم- و ديگر آنچه از خارج طارى بود- مانند مبرت و عقوبت مخبر ثواب و عقاب را- و اما مقتضى استعداد اقناع- لا محاله متوجه بكسى باشد كه اقناع از او مطلوب بود- و آن يا مخاطب بود يا حاكم يا مستمعان- و بحسب قائل بود يا بحسب قول يا بحسب مستمع- و اول چنان بود كه- قائل را در معرض مقبول القولى آرد- و آن باثبات فضيلت او بود- يا بهيئت او در اقوال و افعال پيش از خطاب در آن حال- مثلا در سمت صالحى متخشع بود- يا در سمت صادقى نيكو اداء متانى- و بسيار واعظان باشند كه بمجرد نظر مردم را متاثر گردانند- و پيش از سخن- بمشاهده شكلى حاضران را رقت آرند و بگريانند- و دوم چنان بود كه- سخن را برفع آواز يا خفض- يا گران كردن يا تيز كردن در معرض قبول آرند- و سيم چنان بود كه- مستمع را باستمالت و استعطاف در معرض قبول آرند- و آن باحداث انفعالى بود در مستمع مناسب حال- مانند رقت و رحمت يا قساوت- يا بايهام خلقى مانند سخاوت يا شجاعت- و انفعالات و اخلاق- بعضى اقتضاء مسارعت كند در تصديق و بعضى بضد- مثلا مستشعر از وخامت عاقبت- تصديق‌