مقولات عشره- و عادت اهل صناعت چنان رفته است- كه ختم قاطيغورياس- بشرح اصناف تقابل و تقدم و تاخر كنند

فصل هشتم در معرفت اقسام تقابل‌

متقابلان دو چيز را گويند كه يك موضوع را- در يك زمان مجتمع نتواند بود بالفعل- و اگر چه بالقوه هر دو آن موضوع را توانند بود- و آن چهار قسم بود- اول متقابلان بسلب و ايجاب و آن دو نوع بود- مفرد مانند فرس و لا فرس- و مركب مانند زيد فرس است زيد فرس نيست- چه اطلاق اين دو معنى بر يك موضوع در يك زمان محال بود- دوم متقابلان بتضايف مانند ابوت و بنوت- و ديگر انواع مضاف- چه اجتماع اين دو نوع- در يك موضوع بيك وجه در يك زمان محال بود- سيوم متقابلان بتضاد- مانند سواد و بياض و حرارت و برودت- و ضدان دو متقابل را گويند- كه در يك موضوع جمع نتوانند آمد- و انتقال موضوع از هر يكى به يكى محال نبود- و لا محاله اضافت عارض تضاد باشد- چه ضد باضافت با ضدى ديگر تواند بود- چهارم متقابلان بملكه و عدم- و ملكه را قنيه نيز خوانند- مانند تقابل بصر و عمى- و مراد ببصر اينجا- نه آن قوت ابصار است كه بمعنى امكان بود- و جنين را در شكم مادر حاصل بود- نه آن فصل ابصار- كه در حال مشاهده مبصرات حاصل بود- بل آن قوت كه حيوان بينا را در همه احوال- چه در حالت ديدن- و چه در حالت چشم بر هم نهادن حاصل باشد- و با وجود آن قوه قادر بود- بر فعل ابصار هر گاه كه خواهد- و عدم ملكه نه عدم مطلق بود- بل عدم بصر بود در موضوعى كه- از شان او بود