روشنى آفتاب و گرمى آتش كند- و مشهوراتى كه در آن اختلافى بود شايد كه مطلوب باشد- و بقياس طرف متنازع اثبات كنند- مثلا مشهورى كه ميان خواص و عوام متنازع بود- يا ميان هر يكى از اين دو فرقه- و ديگر مطالب جدلى يا حكمهائى بود- كه جمهور را در آن رائى نبود- مانند آنك اشكال منطقى چهار است- يا حكمهائى بود كه علما را در آن رائى نبود- مانند آنك عدد كواكب زوج است يا فرد- يا متنازع بود بسبب تكافى حجتها- يا بسبب فقدان حجت بر هر طرفى- و بر جمله مطلوب جدلى باشد كه- مشارك برهان بود و باشد كه مباين بود- و مشاركت در آن صورت بود كه- هم بمبادى برهان و هم بمبادى جدل اثبات توان كرد- مانند حدوث عالم- و مباينت آنجا بود كه مطلوب خاص بود ببرهان- مانند اثبات حال زواياى قائمه- كه جدل را در آن مدخلى نبود- يا خاص بود بجدل- مانند اثبات سعادت و نحوست كواكب- كه برهان را در آن مدخلى نبود- و تمامى مقدمات و مسائل اين صناعت- محصور بود در سه صنف- ا منطقيات و آن رايهائى بود- كه در رايهاى ديگر نظرى يا عملى نافع بود- چنانك گويند كه حدود اضداد در يكديگر داخل باشد يا نه- ب خلقيات و آن رايهائى بود- كه متعلق بافعال ما باشد تعلقى نه اولى- چنانك لذت پسنديده هست يا نه- يا تعلقى غير اولى- چنانك تبديل اخلاق ممكن هست يا نه- و عدالت قابل اشد و اضعف باشد يا نه- ج طبيعيات و آن رايهائى بود- متعلق بانچه افعال ما نباشد از اعيان موجودات- مانند آنك عالم قديم است يا محدث- و نفس باقى هست يا نه- و هر چند اين صنف در خلقيات هم نافع بود- اما بالعرض و بقصد ثانى‌