قياس برهانى بود- يا غير آن مانند جمهور يا قومى يا شخصى- و آن بوجهى شامل اول بود- چه آنچه غير حق وضع كرده باشند- باشد كه فى نفسه مستحق آن بود كه آن را حق نيز وضع كند- و باشد كه نبود- پس هر يكى از صور و مواد در اين صناعت- عامتر از آن بود كه در برهان- و مقدمات هر قياسى يك طرف بود از دو طرف نقيض- اما در برهان يك طرف بعينه و در جدل لا بعينه- چه جدلى را نظر بر الزام بود نه بر تعيين مطلوب- چنانك طبيب را نظر بر حصول صحت بود- نه بر تبريد مزاج يا تسخين- و استعمال او دو طرف متناقض را بحسب دو غرض مختلف- مانند استعمال طبيب بود دو داروى متضاد را- بحسب دو مرض مختلف- و چون هر چه نه يقينى بود- ظنى بود يا آميخته بظنى و ظن جهل بود نه علم- پس ظنى مطلق مشتمل بر جهل متضاعف بود- مانند جهل مركب- و آميخته بظن مقارن جهلى بود- و ليكن آن جهل اقتضاء فساد اعتقادى كند- كه مقارن او باشد- چه هر چه نه بر آن وجه دانند كه بايد- و اگر چه چنان بود نه علم بود- و استعمال امثال آن در استفادت مطلوبى- بسوى نفس خود معتمد نبود- پس بالذات مفيد نبود اما بسوى غير باشد كه مفيد بود- پس جدل بحسب شخص نافع نبود بالذات- بل منفعت او بحسب شركت بود- و باين سبب از برهان متاخر است در مرتبه- و وجه منفعت جدل آنست كه- تعيش نوع انسان بى‌معاونت و مشاركت ممتنع است- و حسن مشاركت مبنى است بر التزام جمهور دو چيز را- يكى آنچه بايد كه بان اقرار كنند- مانند اعتراف بوجود خالق و صحت نبوات و اثبات معاد- و دوم آنچه بايد كه بر آن عمل كنند مانند عبادات و معاملات- پس آنچه مؤدى بود بحصول اين اعتقاد- به آسانى جمهور را نافع بود در شركت- و آنچه مقتضى ابطالش بود ضار بود- و برهان كه مبنى بر معقولات صرف بود- بنسبت با عقول همه كس اين افادت نتواند كرد- چه بعضى را استعداد قبول آن نباشد- و بعضى را به دشوارى و روزگار دراز استعداد حاصل شود- اما جدل بسبب آنك مبنى بود بر آنچه محمود و مقبول بود-