اين است وجه تعارض علم و جهل يا علم و ظن- يك كس را در يك وقت- و باشد كه آن تعارض بحسب دو قوت مختلف بود- مانند عقل و وهم- يا بحسب عقل مثلا حكم كند بيك طرف- و بحسب وهم حكم كند به ديگر طرف- يا شاك بود در ديگر طرف- چنانك بعضى مردم- بحسب عقل حكم كنند بامتناع وجود خلا- و بحسب وهم رفعش نتوانند كرد- يا بحسب عقل دانند- كه در موضعى تاريك شدن از خطر خالى است- و بحسب وهم از آن خايف باشند

فصل يازدهم در تاليفاتى كه شبيه بود بقياس مانند استقراء و تمثيل‌

از آنچه پيش از اين گفته‌ايم معلوم شده است كه- توصل از معلومات بمجهولى كه مطلوب باشد- يا بطريق استلزام باشد يا بطريق اشتمال- و طريق استلزام انتقال بود از ملزوم بلازم- و قياسات استثنايى عايد با آن طريق باشد- و طريق اشتمال انتقال بود از امرى بامرى- كه ميان هر دو بمعنى اشتمال مناسبتى باشد- و خالى نبود از آنك- يا ميان معلوم و مطلوب خصوص و عمومى بود يا نبود- و اگر بود يا معلوم عام بود و مطلوب خاص يا بر عكس- و اگر نبود لا محاله عامى بر هر دو مشتمل باشد- يا ميان ايشان مناسبتى اشتمالى بود- پس طريق اشتمال سه قسم بود- يكى انتقال از حصول حكمى امرى كلى را- بحصولش جزوى را كه آن كلى بر او مشتمل بود- و اصناف قياسات اقترانى عايد با اين قسم بود- و دوم بر عكس- يعنى اشتمال از حصول حكمى كه جزويات را باشد- بحصول همان حكم آن كلى را كه بر آن جزويات مشتمل باشد- و اين قسم را استقراء خوانند- و سيم انتقال از حصول حكمى امرى را- بحصولش امرى ديگر را كه- هيچ كدام از آن دو امر بر ديگر امر مشتمل نبود- و اما امرى ثالث بر هر دو مشتمل بود- و اين قسم را تمثيل خوانند- و راجع بود با تركيب دو قسم اول- چه انتقال‌