حيوانست و هر حيوانى جسم- پس هر انسانى جسم است- و اين سخن و نقيضش بالفعل در قياس مذكور نيست- و مثال قياس استثنايى- اگر زيد مى‌نويسد دستش مى‌جنبد- و ليكن مى‌نويسد پس دستش مى‌جنبد- و در اين صورت نتيجه مذكور است- چه عين تالى متصله است- و اگر چه موضوع نيست بل موضوع تمامى متصله است- و همچنين و ليكن دستش نمى‌جنبد پس نمى‌نويسد- و نقيض اين سخن بالفعل مذكور است چه عين مقدم است- و قياس اقترانى سه نوع بود- از حمليات تنها يا از شرطيات تنها يا از هر دو بهم- و نوع دويم يا از متصلات تنها بود- يا از منفصلات تنها يا از هر دو بهم- و نوع سيوم يا از حملى و متصلى بود- يا از حملى و منفصلى- پس جمله انواع قياسات اقترانى نه نوع باشد- و حمليات تنها بر جمله مقدم بود بحكم بساطت- پس ابتدا بشرح قياسات حملى كنيم- و بعد از اين ديگر انواع ايراد كنيم انشاء الله تعالى‌

فصل سيم در اجزاء قياسات و بيان هيات اقتران مقدمات‌

قياس چنانك گفته آمد مؤلف از مقدمات بود- و مقدمه هر قضيه باشد كه جزوى از قياسى بود- و نتيجه هر قضيه باشد كه لازم قياسى بود- و اين تعريفها رسمى است- و مقدمه را مقدمه از بهر آن گويند- كه بطبع بر نتيجه متقدم بود- و هر قرينه كه قياس بود آن را منتج خوانند- و آنچه قياس نبود آن را عقيم خوانند- و اجزاء مقدمه و نتيجه را- كه محكوم عليه و محكوم به باشند- در هر يكى حدود خوانند- بحكم مشابهت به اركان نسبت در كميات- كه اهل علم رياضى آن را هم حدود خوانند- و اسم حد بر اين اجزاء و بر اركان نسبت بطريق تشابه بود- بر هر