2 ـ در زمـيـنـه احـكـام اسـلامى و فروعات آن و به طور كلّى شناخت ارزشها و ضدارزشها آگاهى كافى داشته باشد؛

(فـَلَوْلا نـَفـَرَ مـِنْ كـُلِّ فـِرْقـَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِى الدّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا اِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ)(123)

چرا گروهى از ايشان (مؤ منان ) براى كسب معارف دينى سفر نمى كنند تا در بازگشت قوم خود را انذار دهند، شايد كه ايشان [نسبت به عواقب سوء رفتار خود] بيمناك شوند!

چـه بـسـا دخـالت افـراد نـاآگـاه در ايـن بـاره ، عـواقـب نـامـطـلوب و اثـرات زيـانـبارى را به دنبال داشته باشد.

3 ـ وجـود زمـيـنـه لازم مانند: احتمال تاءثير، قدرت بر امر و نهى و نبودن ضرر معتنابه ؛ اگر شرايط به گونه اى باشد كه در اثر امر به معروف يا نهى از منكر، فرد لجاجت و گستاخى بـيـشـتـرى از خـود نـشان مى دهد و يا آمر به معروف و ناهى از منكر از قدرت لازم براى واداشتن فـرد نـسـبـت بـه عـمـل بـه مـعـروف و يا بازداشتن وى از ارتكاب منكر، برخوردار نيست و يا در صـورت اقـدام ضـرر قـابل توجه و معتنابهى متوجه او مى شود، ديگر جاى استفاده از اين روش نيست و بايد به دنبال روشهاى مناسب و مؤ ثر ديگرى بود.(124)

13 ـ تشويق و تنبيه

بـه دليـل پـيـچـيـدگـى رفـتـار آدمـى و علل و انگيزه هاى متعددى كه در هماهنگى وى با برنامه تـربـيـت و پـيـروى يـا سـرپـيـچـى او از مـحـتـواى ايـن بـرنـامـه دخـالت دارد، بـايد شيوه هاى گـونـاگـونـى را بـه تـناسب موقعيتهاى مختلف در جهت ايجاد انگيزش و تطابق رفتار فرد با اهداف تربيتى به كار بست تا در نهايت به حصول نتيجه اى مطلوب اميدوار شد.

از ايـن رو، مـكـتـب تـربـيـتـى اسـلام ، روشـهـاى مـتـنـوع و گـونـاگـونـى را بـراى نيل به اين هدف در نظر گرفته است كه از جمله آنها مى توان از دو شيوه تربيتى (تشويق ) و (تنبيه ) نام برد.

الف ـ تشويق

يـكـى از صـفـاتـى كه قرآن كريم ، براى رسول گرامى اسلام (ص ) مربى بزرگ انسانيت ـ بر مى شمارد، صفت (بشير) است .(125) بر اين اساس ، يكى از وظايف پيامبر(ص )، در راستاى ايفاى نقش بزرگ و الهى خويش ، دادن بشارت و وعده هاى خوب براى سرانجامى نيك و سـعـادت آمـيـز بـوده اسـت . بـه هـمـيـن سـبـب ، در جـاى جـاى قرآن نيز سخن از وعده هاى الهى و پاداشهايى است كه براى پيروان حق و انسانهايى وارسته در نظر گرفته شده است ؛

﴿يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنّاتٍ لَهُمْ فيها نَعيمٌ﴾(126)

پـروردگـارشـان بـه آنـان مژده رحمت و رضامندى خود و بهشتهايى با نعمتهاى گوناگون مى دهد.

سيره عملى پيامبر(ص )

پـيـامـبـر اكـرم (ص )، در كـنـار وعده ها و بشاراتى كه از زبان قرآن كريم براى ايجاد رغبت و اشـتـيـاق در جـانهاى شيفته حق بيان مى فرمود، خود نيز به صورت عملى افراد مستعد و لايق را مـورد عـنـايـت و تـشـويق قرار مى داد. انتخاب (عتاب بن اُسيد) براى حكومت بر مكّه در حالى كه جوانى بيست و يكساله بيش نبود، نمونه اى از اين شيوه تربيتى پيامبر اكرم (ص ) است .

ايـشـان ، دليـل ايـن انـتـخـاب را ليـاقـت و شـايـستگى او و برترى وى نسبت به سايرين عنوان فرمود(127) و هنگامى كه از اعتراض مردم مكّه نسبت به اين انتصاب آگاهى يافت براى آنان نوشت :

(هيچ يك از شما حق ندارد در مخالفت با (عتاب ) به كمى سنّ او اعتراض كند، چرا كه اين طور نـيـسـت كـه (بـزرگـتـر) بـرتـر بـاشـد بـلكـه آن كـه (برتر) است (بزرگتر) نيز مى باشد!(128)

آثار روانى تشويق

تشويق ـ همان گونه كه از مفهوم لغوى آن نيز برمى آيد ـ جان خسته و خمود را به وجد و هيجان آورده ، بـا ايـجـاد شـوق و رغـبت و تقويت روحيه و اعتماد به نفس ، فرد را براى به كارگيرى تـمـام نـيـرو و اسـتـعـداد خـود در راه انـجـام وظـايف محوله آماده مى سازد. از اين رو مى توان گفت مهمترين اثر تربيتى آن ، ايجاد انگيزش در فراگير است و انگيزش ، از جمله شرايط اصلى و ضرورى در مساءله تعليم و تربيت به شمار آمده است .