هر كس سوره توحيد را قرائت كند جائز است (كذلك اللَّه ربّى) بگويد و لكن بحث و سؤال بنده در اين بود كه مأموم هم مى‌تواند بگويد يا نه؟ جناب عالى مرقوم فرموديد كه بعنوان مطلق ذكر اشكال ندارد و به عنوان ورود نگويد فرمايشى بسيار متين است امّا اين جمله، ورودش فقط بعد از سوره توحيد، براى قارى سوره است و به مناسبت حكم و موضوع و به مناسبت معنى ذكر مزبور، استفاده مى‌شود كه مطلق ذكر، شامل آن نمى‌شود. مضافا كه اگر بعنوان مطلق ذكر، جائز باشد لازمه‌اش اينست كه در هر موضع از مواضع نماز، جائز باشد و حال آن كه بلا شبهه جائز نيست و مسلّما حضرت عالى هم جائز نمى‌دانيد پس آن چه در ذهن قاصر حقير خلجان مى‌كند اينست كه ذكر مذكور، از مصاديق مطلق ذكر نيست و ظاهر معنى طورى است كه نمى‌شود استفاده ملاك، از آن نمود تا در همه مواضع سريانش بدهيم و تعدّى هم ممكن نيست (لأنّ التّعدى من مورد إلى مورد يحتاج إلى دليل او إلى احراز الملاك) و مقام، فاقد هر دو است امّا فقد دليل، چون روايات وارده، ظهور بلكه صراحت دارد در قارى توحيد، و مأموم، خارج است و رفع يد از ظهور يا صراحتش صحيح نيست و امّا فقد ملاك، چون ذكر مذكور، لازمه‌اش آنست كه مسبوق به جمله‌اى باشد كه مربوط بهم و مناسبتى بين سابق و لاحق باشد و اين مناسبت هم كه نيست على هذا دست ما از همه جا كوتاه است ناچار بايد تمسّك به ذيل احتياط بجوييم، فالظّاهر للمأموم بر سبيل احتياط، ترك ذكر مزبور است اكنون نظر مبارك را بيان فرمائيد.

ج‌

- آن چه در جواب، عرض شده بيش از اين نيست كه: امام و منفرد چون قارى سوره توحيد، هستند مى‌توانند بقصد ورود بخوانند، و امّا مأموم اگر بقصد رجاء بگويد مانعى ندارد و لازمه اين بيان اين نيست كه در هر موضع از نماز اگر اين جمله را بخوانند صحيح باشد بلكه در اينجا كه امام، سوره توحيد را مى‌خواند مأموم بقصد ذكر و اشاره بما قرء الامام، (كذلك اللَّه ربّى) بگويد اشكال ندارد. چنانچه فرضا اگر امام يا ديگرى آيه‌ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ‌ خواند مأموم بقصد مطلق ذكر بگويد (كذلك اللَّه ربّى) نيز اشكالى بنظر نمى‌رسد. مع ذلك، اين نظر حقير است و جناب عالى بخواهيد احتياط كنيد مختاريد.

س 14

- نظر به اين كه حضور در نماز جماعت، بر كسى كه نمى‌تواند حمد و