اگر موضوع نبايستى و قبح، صرف دروغ گفتن باشد، البتّه آن حكم، استثنا بردار خواهد بود; ولى آن گاه كه دروغ گفتن را با تمام قيودش در نظر بگيريم و دروغ همراه با مفسده انگيزى را موضوع قرار دهيم، حكمِ نبايستى و قبح به صورت دائمى بر آن، بار مى شود.

نكته ى مهم ديگرى كه مؤلّف از آن غفلت نموده، آن است كه ارزش هاى خادم نيز بر دو قسم اند:

الف. ارزش هايى كه براى زندگى اند امّا آن بخش از نيازهاى ثابت زندگى و نيازهاى ابدى انسان ها كه به تمام دوران ها ارتباط دارند.

ب. ارزش هاى خادمى كه به بخش هاى متغيّر زندگى مرتبط اند; سخن تحوّل ارزش هاى اخلاقى و تأثير پذيرى آن ها از تحولات زندگى و يا شناخت هاى ما از طبيعت و انسان و اجتماع و به طور خلاصه از علوم انسانى، فقط به دسته ى دوم از ارزش هاى خادم كه همان آداب باشند اختصاص دارد.

در تعيين رابطه ى ميان دين و ساير پديده ها، از جمله اخلاق، مفاهيم كيفى مانند اقل و اكثر، هيچ دردى را دوا نمى كند و هيچ گره اى از مشكلات علمى و اجتماعى باز نمى نمايد. بايد به صورت واضح و دقيق به اين گونه مسائل پرداخت.

4.نظريه ى برگزيده

با توجه به مطالب گذشته، تا حدودى نظريه ى برگزيده بر خوانندگان محترم روشن شده است; در اين بخش از نوشتار، به تفصيل به آن خواهيم پرداخت:

بحث رابطه ى دين و اخلاق از دو منظر درون دينى و برون دينى قابل بررسى است، از منظر برون دينى و صرف نظر از آيات و روايات، تعهدات اخلاقى در ضمانت اجرايى به سنّت هاى دينى پاى بندند; به عبارت ديگر، اعتقاد به خداوند و ثواب و عقاب اخروى، نقش مؤثرى در تحقق دستورات اخلاقى دارد; البتّه پيروان اديان در سطح نازل، با كمك اعتقادات دينى، به ويژه وعده ى پاداش و جزا، به تعهدات اخلاقى پاى بندند و در سطح عالى تر، انگيزه ى قرب الهى و كمال نهايى و اعتقاد به رابطه ى تكوينى ميان اعمال اخلاقى و كمال انسانى، در تحقق فرامين اخلاقى مؤثر است.

در ضمن، اعتقادات دينى در توجيه گزاره هاى اخلاقى و فلسفه ى اطاعت از دستورات اخلاقى تأثير به سزايى دارد; البتّه ما در تمام گزاره هاى اخلاقى، نظريه هاى غايت گرا را نمى پذيريم; زيرا الزامات نهايى اخلاق، مطلق اند و به دين و غايات ديگر وابستگى ندارند.

دين و تعليمات دينى كه بيان گر برنامه ى كلى زندگى و ابعاد گوناگون روابط انسانى مى باشد، در تكون و پيدايش محتوايى اخلاق نيز نقش محورى دارد; زيرا با وجود اين كه عقل عملى و وجدان آدمى، توان درك اصول اخلاقى را داراست، در تشخيص مصاديق و انطباق اصول بر مصاديق ناتوان است; به همين دليل، بشر در حيات دنيوى خويش بايد به روش آسمانى و الهى به عنوان تكميل كننده ى عقل و وجدان مراجعه كند و ساير بايد و نبايدها را كشف نمايد.

حال اگر از منظر درون دينى به مسئله ى رابطه ى دين و اخلاق مراجعه كنيم و متون دينى، يعنى كتاب و سنّت را محور پاسخ دادن به اين پرسش مهم قرار دهيم، بدون شك رابطه ى محتوايى عميقى ميان اخلاق و دين مشاهده مى كنيم.

بخش عظيمى از آيات و روايات ما به مسائل اخلاقى اختصاص دارد و به ناچار، اين دستورات اخلاقى، در آباد كردن حيات دنيوى مؤثرند و بر اساس مسئله ى تجسم اعمال، آباد كردن آخرت نيز از اعمال دنيوى زاييده مى شود. شايان ذكر است كه برخى از دستورات اخلاقى، از باب آداب موقّت و مقطعى اند و پيشوايان دين نيز به ما توصيه كرده اند كه « لاتؤدبوا اولادكم بآدابكم »; فرزندان خود را به آداب موقت تأديب نكنيد. ولى تا زمانى كه دلايل نقلى يا عقلى قطع آورى در ميان نباشد، اصل اولى بر دوام اصولى اخلاقى دلالت دارد.

دين اسلام، علاوه بر بيان مسائل اخلاقى و مصاديق عدالت و ظلم، اهداف و غايات ارزش هاى اخلاقى را نيز بيان مى كند و از آن رو كه هيچ كدام از راه هاى عادى كسب معرفت، توان تشخيص مسير و راه رسيدن به آن اهداف متعالى را ندارند، به ناچار بايد در شناخت آن ارزش ها به دين مراجعه كرد.

از نگاه قرآن و نصوص و ظواهر دينى، مباحث مختلف مربوط به اخلاق، در امور ذيل سامان داده مى شود:

الف. با استخراج و تنطيم گزاره هاى دينى، راه براى علم اخلاق هموار مى گردد و قرآن كريم در بيان عرضه هاى مختلف اخلاق، اعم از فردى و اجتماعى، ثابت ها و متغيّرها مسائل روحى و روانى گوياست.