جستار روش مند در هر زمينه ى معرفتى، از نظر منطقى مرهون رعايت ترتيب منطقى مطالب است; بنا بر اين، قبل از پرداختن به خواص، آثار و احكام هر امرى و حتّى قبل از پرداختن به بحث از اثبات و نفى يك امر، بايد تعريف روشن و متمايزى از آن به دست داد.[5]

مسئله ى گستره ى شريعت و هر مسئله ى ديگر دين پژوهى مانند انتظار بشر از دين، منشاء گرايش انسان ها به دين، رابطه ى دين و آزادى، دين و توسعه، دين و هُنر، كثرت گرايى دينى و... نه تنها از جهت موضوع شناسى، نيازمند تعريف و تبيين دين هستند بلكه بسيارى از اختلاف ها و چالش هاى موجود در اين گونه مسائل، به تعاريف و تصورات مختلف از دين ارجاع دارند و در واقع، انديشمندان به جاى نزاع علمى و معنوى، در دامان نزاع هاى لفظى گرفتار شده اند.

قبل از ورود به بيان تعريف هاى مختلف از دين، ذكر چند نكته ى زير ضرورت دارد:

ـ غرض از تعريف، تمايز نهادن بين شىء تعريف شده و غير آن است كه گاه با تمايز ذاتى تحقق مى پذيرد و گاه با تمايز عرضى. تعريفى كه تأمين كننده ى تمايز ذاتى باشد، حدّ (definition) نام دارد و تعريفى كه بيان گر تمايز عرضى باشد، رسم (desc iption) ناميده مى شود. اگر در تعريف حدّى، همه ى ذاتيات مندرج گردد، حد تام و اگر برخى از آن ها لحاظ شود، حدّ غير تام خوانده مى شود. انواع ديگر از تعاريف، همانند تعريف هاى لفظى و لغوى، اشاره اى، كنايه اى و... نيز در منطق مطرح شده است.

ـ بيان همه ى ذاتيات يك شىء و درج همه ى آن ها در تعريف، بسيار دشوار است[6] و اين مسئله در تعريف دين، دشوارتر خواهد بود; ولى بايد به شرط اساسى در تعريف توجه داشت و آن اين كه تعريف به گونه اى نظم يابد كه جامع افراد و مانع اغيار باشد و به عبارت ديگر، داراى وضوح مفهومى و انطباق مصداقى باشد.

موانع و مشكلات تعريف دين

ـ تعريف دين به دلايل و موانع فراوانى، داراى آفت ها و مشكلات بسيارى است.

برخى از دلايل عبارتند از:

الف. اختلاف در روش شناسى تعريف دين

عده اى بر اساس پژوهش هاى تجربى و كاركردهاى خارجى به تعريف دين پرداخته اند و برخى نيز با مفاهيم پيشينى و با روش عقلى دين را تعريف كرده اند. تعاريف مبتنى بر پديدار شناختى، روان شناختى و جامعه شناختى، از سنخ اوّل تعاريف به شمار مى روند و تعاريف مفهومى نيز از سنخ دوم تعاريف مى باشند.

ب. اختلاف در مصاديق دين، به عنوان ابزار شناختِ ماهيت دين

عده اى از ابتدا مكاتب فلسفى و اجتماعى را نيز از مصاديق دين شمردند و بر اين اساس، تعريف دين را با دامنه ى وسيعى عرضه كردند.

ج. خلط ميان دين و دين داران

آنان كه با روش تجربى و كاركرد گرايى، اقدام به تعريف دين نموده اند، گاهى ميان عملكرد دين داران با پى آمدهاى دين تمايز قائل نشده اند و رفتارهاى منفى دين داران را در تعريف دين گنجانده اند.

د. پرسش از درون دين يا برون دين

يكى ديگر از عوامل اختلاف در تعريف دين اين است كه عده اى براى وصول به حقيقت دين، مراجعه به وحى و متون دينى را پيشنهاد مى دهند و از ابزارها و روش هاى برون دينى پرهيز مى نمايند و گروهى نيز روش هاى برون دينى را ترجيح مى دهند; علاوه بر اختلاف در متون دينى اديان مختلف، تفاوت در مدل هاى عقلى در مكاتب فلسفى نيز به چالش ميان تعاريف دين مى افزايد.

هـ. به كار بردن مفاهيم مبهم و كيفى در تعاريف دين

پاره اى از نويسندگان، به جاىِ روشن ساختن مفهوم دين، با به كارگيرى مفاهيم پيچيده و مبهم تر از دين، بر ابهام اين واژه مى افزايند.

و. استفاده از تعريف هاى لغوى و لفظى به جاى تعاريف اصطلاحى

گروهى از متكلّمان و دين شناسان براى تبيين دين، به معانى لغوى آن يعنى معناى اطاعت، جزا، خضوع، تسليم و... رو آوردند و يا اين كه به فرهنگ هاى واژه اى دين ( eligion) مراجعه كردند; در حالى كه هيچ كدام از اين روش ها به شناخت واقعيت و ماهيت دين كمك نمى كنند; به ويژه با توجه به اين نكته ى زبان شناختى كه الفاظ براى ماهيت و ذات اشيا وضع نشده اند.