نخستين قياس، قياس شيطان بود

در روايات متعددى كه از طرق اهل بيت ع به ما رسيده قياس كردن احكام و حقايق دينى به شدت محكوم شده است و در اين اخبار مى‌خوانيم نخستين كسى كه قياس كرد، شيطان بود، امام صادق ع به ابو حنيفه فرمود: لا تقس فان اول من قاس ابليس:" قياس مكن كه نخستين قياس كننده شيطان بود" [1] در منابع اهل تسنن مانند تفسير" المنار" و تفسير" طبرى" از" ابن عباس" و" ابن سيرين" و" حسن بصرى" نيز اين مطلب نقل شده است‌ [2] منظور از" قياس" اين است كه موضوعى را به موضوع ديگر كه از بعضى جهات با آن شباهت دارد مقايسه كنيم، و همان حكمى كه درباره موضوع اول است، درباره موضوع دوم نيز اجرا شود، بدون اينكه فلسفه و اسرار حكم اول را كاملا بدانيم، مثل اينكه مى‌دانيم" بول" انسان محكوم به نجاست و ناپاكى است و بايد از آن پرهيز كرد، سپس" عرق" انسان را هم با آن مقايسه كنيم و بگوئيم چون اين دو در پاره‌اى از جهات و اجزاى تركيبى با هم شباهت دارند، هر دو ناپاك و نجس هستند، در حالى كه اگر چه در پاره‌اى از جهات با هم شباهت دارند، ولى از جهاتى هم متفاوتند، يكى رقيقتر و ديگرى غليظتر، پرهيز از يكى كار ساده‌اى است و پرهيز از ديگرى بسيار مشكل و طاقت‌فرسا، به علاوه تمام فلسفه‌هاى حكم اول بر ما روشن نيست، و اين يك مقايسه تخمينى بيش نمى‌باشد.

به همين جهت پيشوايان ما با الهام از كلام پيامبر ص قياس را شديدا

[1] نور الثقلين جلد دوم صفحه 6.

[2] المنار جلد 8 صفحه 331 و تفسير طبرى جزء 8 صفحه 98 و تفسير قرطبى جلد 4 صفحه 2607.