روى آگاهى و بيدارى نيست و اگر هم باشد بسيار كم است.

(وَ لا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا).

5- آنها افراد سرگردان و بى‌هدف و فاقد برنامه و مسير مشخص‌اند، نه جزء مؤمنانند و نه در صف كافران! (مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذلِكَ لا إِلى‌ هؤُلاءِ وَ لا إِلى‌ هؤُلاءِ).

بايد توجه داشت كه كلمه مذبذب اسم مفعول از ماده ذبذب است و در اصل به معنى صداى مخصوصى كه به هنگام حركت دادن يك شي‌ء آويزان بر اثر برخورد با امواج هوا بگوش ميرسد و سپس به اشياء متحرك و اشخاص سرگردان و متحير و فاقد برنامه مذبذب گفته شده است و اين يكى از لطيفترين تعبيراتى است كه در قرآن در باره منافقين وارد شده است و يك اشاره ضمنى به اين مطلب دارد كه چنان نيست كه نتوان منافقان را شناخت بلكه اين تذبذب آنها آميخته با آهنگ مخصوصى است كه با توجه به آن شناخته ميشوند، و نيز اين حقيقت را ميتوان از اين تعبير استفاده كرد كه اينها همانند يك جسم معلق و آويزان ذاتا فاقد جهت حركتند، بلكه اين بادها است كه آنها را به هر سو حركت ميدهد و به هر سمت بوزد با خود ميبرد! و در پايان آيه سرنوشت آنها را چنين بيان ميكند آنها افرادى هستند كه بر اثر اعمالشان خدا حمايتش را از آنان برداشته و در بيراهه‌ها گمراهشان ساخته" و هر كس را خدا گمراه كند هيچگاه راه نجاتى براى آنان نخواهى يافت".

(وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِيلًا).

(در باره معنى اضلال خداوند و عدم منافات آن با آزادى اراده و اختيار در جلد اول همين تفسير در ذيل آيه 26 سوره بقره بحث كرديم).