بحول و قوه الهى، و با استمداد از روح ايمان و اخلاص بگذرد.

بعضى" عقبه" را در اينجا به معنى هواى نفس تفسير كرده‌اند كه جهاد با آن را پيغمبر اكرم ص طبق حديث معروف" جهاد اكبر" ناميد.

البته با توجه به اينكه خود آيات،" عقبه" را در اينجا تفسير كرده، بايد مراد از اين تفسير چنين باشد كه گردنه اصلى" گردنه هواى نفس" است، و اما آزاد كردن بردگان، و اطعام مسكينان مصداقهاى روشنى از مبارزه با آن محسوب مى‌شود.

بعضى ديگر از مفسران گفته‌اند منظور از اين" عقبه" گردنه صعب العبورى است در قيامت، همانطور كه در حديثى از پيغمبر اكرم ص آمده است:

ان امامكم عقبة كؤدا لا يجوزها المثقلون، و انا اريد ان اخفف عنكم لتلك العقبة!:

" پيش روى شما گردنه صعب العبورى است كه سنگين باران از آن نمى‌گذرند، و من مى‌خواهم بار شما را براى عبور از اين گردنه سبك كنم"! [1] البته اين حديث كه از پيامبر ص نقل شده به عنوان تفسير آيه مورد بحث نيست، ولى مفسران از آن چنين برداشتى كرده‌اند، و اين برداشت با توجه به تفسيرى كه صريحا در خود آيات آمده مناسب به نظر نمى‌رسد، مگر اينكه منظور اين باشد كه گردنه‌هاى صعب العبور قيامت تجسمى است از طاعات سخت و سنگين اين جهان و گذشتن از آنها فرع بر گذشتن از اينها است (دقت كنيد).

قابل توجه در اينجا تعبير به" اقتحم" از ماده" اقتحام" است كه در اصل به معنى ورود در كار سخت و خوفناك است (مفردات راغب) يا دخول و گذشتن از چيزى با شدت و مشقت است (تفسير كشاف) و اين نشان مى‌دهد كه گذشتن از اين گردنه كار آسانى نيست، و تاكيدى است بر آنچه در آغاز سوره آمده كه‌

[1]" مجمع البيان" جلد 10 صفحه 495.