است، و به خاطر اين حيات خداوند به آن سوگند ياد كرده.

ولى بعضى آن را به معنى" فجر آغاز محرم" كه آغاز سال جديد است تفسير كرده‌اند.

و بعضى به" فجر روز عيد قربان" كه مراسم مهم حج در آن انجام مى‌گيرد، و متصل به شبهاى دهگانه است. و بالآخره بعضى به صبحگاهان ماه مبارك رمضان و يا" فجر صبح جمعه".

ولى آيه مفهوم وسيعى دارد كه همه اينها را شامل مى‌شود، هر چند بعضى از مصداقهاى آن از بعضى ديگر روشنتر و پراهميت‌تر است.

بعضى معنى آيه را از اين هم گسترده‌تر دانسته‌اند، و گفته‌اند منظور از فجر هر روشنايى است كه در دل تاريكى مى‌درخشد.

بنا بر اين درخشيدن اسلام و نور پاك محمدى ص در تاريكى عصر جاهليت يكى از مصاديق فجر است، و همچنين درخشيدن سپيده صبح قيام مهدى ع به هنگام فرو رفتن جهان در تاريكى و ظلمت ظلم و ستم، مصداق ديگرى از آن محسوب مى‌شود (همانگونه كه در بعضى از روايات به آن اشاره شده است) [1] و قيام عاشوراى حسينى در آن دشت خونين كربلا، و شكافتن پرده‌هاى تاريك ظلم بنى اميه، و نشان دادن چهره واقعى آن ديوصفتان مصداق ديگر بود.

و همچنين تمام انقلابهاى راستينى كه بر ضد كفر و جهل و ظلم و ستم در تاريخ گذشته و امروز انجام مى‌گيرد.

و حتى نخستين جرقه‌هاى بيدارى كه در دلهاى تاريك گنهكاران ظاهر مى‌شود و آنها را به توبه دعوت مى‌كند" فجر" است.

ولى البته اين يك توسعه در مفهوم آيه است در حالى كه ظاهر آيه همان‌

[1] اين معنى در حديثى از امام صادق (ع) نقل شده است (تفسير برهان جلد 4 صفحه 457 حديث 1).