و راستى چنين است چرا كه پيروزيهاى نظامى اگر از ناحيه فرهنگ نيرومندى تضمين نگردد هرگز پايدار نخواهد بود، مغولها در تاريخ ايران بزرگترين پيروزى را كسب كردند ولى چون ملت بى‌فرهنگى بودند به زودى در فرهنگ اسلام و ايران حل شدند و مسير خود را تغيير دادند.

گرچه اين بحث بسيار دامنه‌دار است ولى براى اينكه از روش تفسيرى خارج نشويم سخن را با حديث بسيار پرمعنايى از پيغمبر اسلام ص در اين زمينه پايان مى‌دهيم:

ثلاث تخرق الحجب، و تنتهى الى ما بين يدى اللَّه:

صرير اقلام العلماء، و وطى اقدام المجاهدين، و صوت مغازل المحصنات‌

:" سه صدا است كه حجابها را پاره مى‌كند و به پيشگاه با عظمت خدا مى‌رسد: صداى گردش قلمهاى دانشمندان به هنگام نوشتن، و صداى قدمهاى مجاهدان در ميدان جهاد، و صداى چرخ نخ‌ريسى زنان پاكدامن"! [1] البته تمام آنچه گفته شد در باره قلمهايى است كه در مسير حق و عدالت، و در صراط مستقيم، گردش مى‌كند، اما قلمهاى مسموم و گمراه كننده بزرگترين بلا، و عظيمترين خطر براى جوامع انسانى محسوب مى‌شود.

2- نمونه‌اى از اخلاق پيامبر (ص)

پيروزى پيامبر اسلام ص هر چند با تاييد و امداد الهى بود، ولى عوامل زيادى از نظر ظاهر داشت كه يكى از مهمترين آنها جاذبه اخلاقى پيامبر ص بود. آن چنان صفات عالى انسانى و مكارم اخلاق در او جمع بود كه دشمنان سرسخت را تحت تاثير قرار مى‌داد، و به تسليم وادار مى‌كرد، و دوستان را سخت مجذوب‌

[1]" الشهاب فى الحكم و الاداب" صفحه 22.