فتح مكه لشكر اسلام بدون هيچگونه مقاومت مهمترين دژ دشمن را گشود.

2- منظور از" ما تَقَدَّمَ‌" و" ما تَأَخَّرَ" چيست؟

در آيه مورد بحث خوانديم كه خداوند مى‌فرمايد: در سايه اين فتح مبين گناهان متقدم و متاخر تو را بخشيده، در اينكه منظور از" متقدم" و" متاخر" چيست؟ بين مفسران گفتگو است.

بعضى" ما تقدم" را اشاره به عصيان و ترك اولى آدم و حوا دانسته‌اند و" ما تاخر" را اشاره به گناهان امت.

بعضى ديگر" ما تقدم" را به مسائل مربوط به قبل از نبوت و" ما تاخر" را مربوط به بعد از نبوت مى‌دانند.

بعضى ديگر" ما تقدم" را به آنچه قبل از" صلح حديبيه" بوده، و" ما تاخر" را به آنچه بعد از صلح حديبيه رخ داده است مربوط دانسته‌اند.

اما با توجه به تفسيرى كه در باره اصل معنى آيه، و مخصوصا رابطه اين آمرزش، با مساله فتح حديبيه بيان كرديم روشن مى‌شود كه مراد تمام نسبتهاى ناروا و گناهانى است كه به زعم خود در" گذشته" و" آينده" به پيغمبر اكرم نسبت مى‌دادند، و اگر اين پيروزى بزرگ نصيب نشده بود تمام اين گناهان را قطعى مى‌پنداشتند، ولى با حصول اين پيروزى هم نسبتهاى نارواى گذشته برچيده شد، و هم آنچه ممكن بود در آينده نسبت دهند.

شاهد ديگر اين تفسير حديثى است كه از امام على ابن موسى الرضا ع آمده است كه مامون هنگامى كه از اين آيه سؤال كرد امام در پاسخ فرمود:

" هيچ كس نزد مشركان مكه گناهش سنگينتر از رسول اللَّه ص نبود، زيرا آنها 330 بت مى‌پرستيدند، هنگامى كه پيامبر ص آنها را به توحيد دعوت كرد بسيار بر آنها گران آمد و گفتند: آيا او همه خدايان ما را تبديل به يك‌