مسلمانان تفهيم نمود كه اين استثنايى است در قانون احرام و قربانى كه از سوى خداوند قرار داده شده است.

مسلمين هنگامى كه چنين ديدند تسليم شدند و دستور پيامبر ص دقيقا اجرا شد و از همانجا آهنگ مدينه كردند، اما كوهى از غم و اندوه بر قلب آنها سنگينى مى‌نمود، چرا كه ظاهر قضيه مجموع اين مسافرت يك ناكامى و شكست بود ولى خبر نداشتند كه در پشت داستان صلح حديبيه چه پيروزيهايى براى مسلمانان و آينده اسلام نهفته است، و در همين هنگام بود كه سوره فتح نازل شد و بشارت فتح عظيمى را به پيامبر گرامى اسلام داد [1]

پيامدهاى سياسى و اجتماعى و مذهبى صلح حديبيه‌

يك مقايسه اجمالى ميان وضع مسلمانان در سال ششم هجرت (هنگام صلح حديبيه) و دو سال بعد كه با ده هزار سرباز مجهز براى فتح مكه حركت كردند تا به پيمان‌شكنى مشركان پاسخ دندان‌شكنى دهند و سرانجام بدون كمترين برخورد نظامى مكه را گشودند چرا كه قريش كمترين قدرت مقاومت در خود نمى‌ديدند نشان مى‌دهد كه بازتاب صلح حديبيه تا چه حد گسترده بود.

به طور خلاصه مسلمانان از اين صلح چند امتياز و پيروزى مهم به شرح زير به دست آوردند.

1- عملا به فريب‌خوردگان مكه نشان دادند كه آنها قصد كشتار ندارند و براى شهر مقدس مكه و خانه خدا احترام فراوان قائلند، همين امر سبب جلب قلوب جمع كثيرى به سوى اسلام شد.

2- قريش براى اولين بار اسلام و مسلمين را به رسميت شناختند مطلبى كه‌

[1]" سيره ابن هشام" جلد 3 صفحه 321- 324،" تفسير مجمع البيان"،" تفسير فى ظلال"،" كامل ابن اثير جلد 2" و مدارك ديگر با تلخيص فراوان.