نكته‌ها:

1- خالق همه چيز او است‌

در آيات مورد بحث خوانديم‌ وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ‌: ابراهيم به بت‌پرستان مى‌گويد" هم خودتان مخلوق خدا هستيد و هم بتهاى ساختگى شما".

بعضى آيه فوق را توجيهى براى مذهب فاسد جبر پنداشته‌اند (به اين ترتيب كه" ما" در جمله" ما تعملون" را" ما مصدريه" گرفته‌اند و گفته‌اند: مفهوم جمله اين مى‌شود كه خداوند شما و اعمالتان را آفريده است، و هنگامى كه اعمال ما مخلوق خدا است پس ما از خودمان اختيارى نداريم.

اين سخن از چند جهت بى اساس است:

اولا چنان كه گفتيم منظور از" ما تعملون" در اينجا بتهايى است كه با دست خود مى‌ساختند، نه اعمال انسانها، و بدون شك آنها اين مواد را از عالم خلقت مى‌گرفتند ولى به آن شكل مى‌دادند (بنا بر اين" ما" ما موصوله است).

ثانيا اگر مفهوم آيه آن باشد كه آنها پنداشته‌اند دليلى مى‌شد به نفع بت‌پرستان، نه بر ضد آنها، چرا كه آنها مى‌توانستند بگويند چون عمل بت‌سازى و بت‌پرستى ما را خدا آفريده پس ما در اين ميان بى تقصير هستيم!.

ثالثا به فرض اينكه معنى آيه چنين باشد باز دليل بر جبر نيست، زيرا در عين آزادى اراده و اختيار باز هم به يك معنى خداوند خالق اعمال ما است، چرا كه اين آزادى اراده و قدرت بر تصميم‌گيرى و نيروهاى جسمى و فكرى و مادى و معنوى را چه كسى به ما داده است جز خدا؟ پس خالق او است در عين اينكه فعل، فعل اختيارى ما است.