مى‌شوند" (وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ‌).

و مى‌گويند: خداوندا اينها پرستش ما نمى‌كردند بلكه هواى نفس خويش را در حقيقت مى‌پرستيدند.

اين شهادت و گواهى يا به زبان حال است كه هر كس به بتها بنگرد با گوش هوش اين سخن را از آنان مى‌شنود، و يا اينكه همان خداوندى كه در آن روز اعضاء و جوارح و پوست تن انسان را به سخن در مى‌آورد به آنها فرمان سخن گفتن مى‌دهد، تا شهادت دهند كه اين بت پرستان منحرف اوهام و شهوات خود را در حقيقت پرستش مى‌كرده‌اند.

اين آيه شبيه چيزى است كه در آيه 28 سوره يونس آمده است، آنجا كه مى‌فرمايد: وَ يَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا مَكانَكُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَكاؤُكُمْ فَزَيَّلْنا بَيْنَهُمْ وَ قالَ شُرَكاؤُهُمْ ما كُنْتُمْ إِيَّانا تَعْبُدُونَ‌" به خاطر بياوريد روزى را كه همه آنها را جمع مى‌كنيم سپس به مشركان مى‌گوئيم شما و معبودهايتان در جاى خود باشيد (تا به حسابتان رسيدگى شود) سپس آنها را از هم جدا مى‌كنيم (تا از هر يك جداگانه سؤال شود) در اينجا معبودهايشان به آنها مى‌گويند: شما هرگز ما را عبادت نمى‌كرديد"؟! جمعى از مفسران احتمال داده‌اند كه اين تعبيرات در مورد معبودهايى همچون فرشتگان و حضرت مسيح ع باشد، چرا كه سخن گفتن روز قيامت تنها از آنها ساخته است و جمله" إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دعائكم" اشاره به اين است كه آنها آن چنان به خود مشغولند كه اگر آنها را بخوانيد سخنان شما را نمى‌شنوند [1] ولى با توجه به وسعت مفهوم‌ وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ‌ ظاهر اين است كه‌

[1] اين احتمال در تفسير" مجمع البيان" و تفسير" آلوسى" و" قرطبى" آمده است.