و درست همين معنى در جهان بزرگ با مخلوقات بسيار متنوع، مخصوصا در جهان موجودات زنده با آن سازمانهاى بسيار متفاوت، حاكم است.

خلاصه:

آرى او است كه انواع عطرهاى دل‌انگيز را به گلهاى گوناگون مى‌بخشد و او است كه به خاك و گل روح و جان مى‌دهد و از آن انسانى آزاده و با هوش مى‌سازد و نيز از همين خاك تيره گاه انواع گلها، گاه انسان، و گاه انواع موجودات ديگر مى‌آفريند، و حتى خود خاك نيز در حد خود آنچه را بايد داشته باشد دارا است.

نظير اين سخن همان است كه در آيه 50 سوره طه از قول موسى و هارون مى‌خوانيم: رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى‌ كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‌:" پروردگار ما همان كس است كه به هر موجودى آنچه را لازمه آفرينش او بود داد، و سپس او را در تمام مراحل وجود رهبرى كرد".

در اينجا سؤالى در مورد آفرينش شرور و آفات و چگونگى سازش آن با" نظام احسن جهان" مطرح مى‌شود كه در بحث نكات به خواست خدا مورد بررسى قرار خواهيم داد.

قرآن سپس با ذكر اين مقدمه" آفاقى" وارد بحث" انفسى" مى‌شود و همانگونه كه در بحث آيات آفاقى از چند شاخه توحيد سخن گفت در اينجا از چند موهبت بزرگ در مورد انسانها سخن مى‌گويد.

نخست مى‌فرمايد:" خداوند آغاز آفرينش انسان را از گل قرار داد" (وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ‌).

تا هم عظمت و قدرت خود را نشان دهد كه آن چنان مخلوق برجسته‌اى را از چنين موجود ساده و كم ارزشى آفريده و آن" دل‌آويز" نقش را از" ماء و طينى"