مى‌ماند كه زمان خويش به دست جنايتكارى سپرده او را گام به گام به سوى پرتگاه مى‌برد، تا سقوط كند و نابود گردد، آرى اين است" خطوات شيطان" [1] سپس اشاره به يكى از مهمترين نعمتهاى بزرگش بر انسانها در طريق هدايت كرده چنين مى‌گويد:" اگر فضل و رحمت الهى بر شما نبود احدى از شما هرگز پاك نمى‌شد، ولى خداوند هر كه را بخواهد تزكيه مى‌كند، و خدا شنوا و دانا است" (وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى‌ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ‌).

بدون شك فضل و رحمت الهى است كه موجب نجات انسانها از آلودگيها و انحرافات و گناهان مى‌شود، چرا كه از يك سو موهبت عقل را داده، و از سوى ديگر موهبت وجود پيامبر و احكامى كه از طريق وحى نازل مى‌گردد، ولى از اين مواهب گذشته توفيقات خاص او و امدادهاى غيبيش كه شامل حال انسانهاى آماده و مستعد و مستحق مى‌گردد مهمترين عامل پاكى و تزكيه است.

جمله" مَنْ يَشاءُ" چنان كه بارها گفته‌ايم به معنى اراده و مشيت بى دليل نيست، بلكه تا مجاهده و تلاشى از ناحيه بندگان نباشد هدايت و موهبتى از ناحيه خدا صورت نمى‌گيرد، آن كس كه طالب اين راه است و در آن گام مى‌نهد و جهاد مى‌كند، دستش را مى‌گيرد، از وسوسه شياطين حفظش مى‌كند و به سر منزل مقصود مى‌رساند.

و به تعبير ديگر فضل و رحمت الهى گاه جنبه" تشريعى" دارد، و آن از طريق بعثت پيامبران و نزول كتب آسمانى و تشريع احكام و بشارتها و انذارها است، و گاه جنبه" تكوينى" دارد و آن از طريق امدادهاى معنوى و الهى است، و آيات مورد بحث (بقرينه جمله" من يشاء") بيشتر ناظر به قسمت دوم است.

[1] در مورد فرق ميان" فحشاء" و" منكر" در جلد 11 صفحه 370 ذيل آيه 90 سوره نحل بحث كرده‌ايم.